بازسازی پس از جنگ: « شهر نجف اشرف»

بازسازی عتبات عالیات در کشور عراق در حالی شروع شده است که کشور هنوز در اشغال نیروهای مهاجم غربی است. نابودی حکومت صدام برای مردم عراق یک نقطة عطف تاریخی محسوب می شود. بخصوص شیعیان پس از دهها سال اختناق مجالی برای تنفس پیدا کرده‌اند. بازسازی حرمهای ائمة مدفون در سرزمین عراق در زمرة اولین گامهایی است که برداشته می‌شود. همزمان زائران ایرانی که برای سال های طولانی از زیارت منع شده‌اند با شور و هیجان راهی عراق می‌شوند. سابقة پژوهش در زمینة بازسازی مناطق جنگزده در دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی به اواخر سال 1360 یعنی اولین روزهای آغازین بازسازی مناطق جنگزده ایران برمی‌گردد. با تشکیل ستاد بازسازی عتبات عالیات و از سال 1383 عملاً همکاری و مشاوره با ستاد مذکور از سوی دانشکده آغاز شد. از میانة سال 1385 همکاری‌ها گسترش یافت و عملاً دانشکده به عنوان مشاور مادر جهت طرح توسعة حرم امیرالمومنین در نجف اشرف انتخاب و از سوی ستاد عتبات عالیات ماموریت یافت. حرم مطهر علوی قلب تپندة شهر نجف و هستة اولیه آنست. بدلیل سیاست های ضد شیعی صدام در طی سال های گذشته بافت شهر تاریخی یکهزار و دویست سالة نجف تا حدود زیادی در اوج محرومیت دست نخورده باقی مانده است و محدودة حصار قدیم شهر به صورت خیابان تا امروز قابل تشخیص است. علاوه بر آن در سال 1990 بدستور صدام بخشی از شهر تاریخی نجف به بهانة توسعة حرم مطهر و در اصل با هدف کنترل شورشهای شیعیان به وسعت تقریبی /25000 متر مربع تخریب و تسطیح شده است. هجوم زائران شیعی از اقصی نقاط عراق و از ایران شرایط جدیدی را در شهر نجف بوجود آورده است. شهر برای پذیرش این انبوه جمعیت آمادگی ندارد و در عین حال می‌باید خدمات و امکانات مورد نیاز ایشان را فراهم کند. اگرچه طرح توسعة حرم مطهر حیدری در مقیاس معماری مطرح است لیکن بدلایل متعدد بررسی مسائل شهری آن نیز اجتناب‌ناپذیر است. مسایلی از قبیل دسترسی‌های سواره و پیاده و امثال آن. بنابراین واقعی‌تر خواهد بود که در خصوص بازسازی شهر نجف قدیم سخن بگوئیم. عوامل متعددی کار طراحی و برنامه ریزی بازسازی را پیچیده می‌کند. از جمله و در زمرة مهمترین آنها وجود ناامنی است که بر تمامی کشور و از جمله حیات شهر نجف سایه انداخته است. این در حالی است که شهر مقدس نجف در زمرة امن‌ترین شهرهای عراق محسوب می‌شود. از جملة دیگر عوامل درهم‌ریختگی نظام مدیریت شهر و مشکل هماهنگی میان ارگان‌های مختلف دولتی است. تعدد مراکز قدرت مردمی و سیاسی نیز در زمرة مشکلات است. در حاشیة شهر مقدس نجف بزرگترین گورستان جهان با نام وادی‌السلام قرار دارد که از دیرباز شیعیان آرزو داشته‌اند پس از مرگ در آنجا به خاک سپرده شوند. ماجرایی که تا امروز ادامه یافته است. وسعت گورستان در حد یک شهر بسیار بزرگ است و با توجه به شرایط پیش‌آمده نظامی و مشکلات امنیتی توسط نیروهای اشغالگر به مقدار وسیع بمباران شده‌است. و بسیاری از مقابر آن تخریب شده‌اند. علیرغم آن وادی‌السلام تا امروز هم به عنوان یک منطقة نا امن در حاشیة شهر مطرح است. هدف ما از طرح بازسازی شهر مقدس نجف و توسعة حرم مطهر، شناسایی ظرفیت‌های موجود جهت احیاء توسط شهر از جمله احیاء حوزه‌های علمیه و کتابخانه‌های آن و همچنین فراهم کردن امکانات ارائه خدمات به زائران حرم مطهر مولی‌الموحدین است. محدودیت‌های موجود از جمله ضرورت حفظ بافت باارزش تاریخی نجف و بناهای ارزشمند موجود در آن و همچنین مجاورت وادی‌السلام از سوی دیگر، مهم‌تر از همه ضرروت رعایت شئون معنوی حرم و شهر مقدس کاربرنامه‌ریزی و طراحی بازسازی شهر و توسعة حرم مطهر را مشکل می‌نماید. مقالة حاضر ضمن معرفی اجمالی تاریخچه شهر نجف به اجمال آثار تخریبی جنگ را در آن برمی‌شمرد و سپس به نیازهای جاری پرداخته و مبانی توصیه‌هایی را در جهت بازسازی شهر مقدس نجف و توسعة حرم مطهر ارائه می‌نماید.