وحیده رضائیان - کارشناس ارشد مهندسی معماری، دانشکده معماری، دانشگاه اشراق، بجنورد، ایران

کاروانسراها از جمله یادگارهای پر ارزش ایران از روزگاران کهن می باشد که به دلایل نظامی،اقتصادی و مذهبی در کنار راه های تاریخی شکل گرفته اند. ماکسیم سیرو کاروانسراهای ایران را ازلحاظ موقعیت قرارگیری به دو دسته دشت و کوهستانی تقسیم کرده است. کاروانسراهای دشت بهدلیل ابعاد و فرم فضایی دارای تنوع بسیاری میباشد و سازمان فضایی اینگونه در طول ادوارمختلف دچار تغییر و تحول های بسیاری شده است. لذا در این پژوهش برای استخراج سیر تحولسازمان فضایی نمونه های اولیه کاروانسرا و آثار شاخص در دوره حکومتی مختلف انتخاب و موردتجریه و تحلیل قرار گرفته و در نمونه موردی کاروانسرای قلی مورد تدقیق قرار گیرد. روش تحقیقدر این مقاله از نظر هدف، بنیادی و از نظر روش، توصیفی- تحلیلی است و در تحلیل داده ها از روشقیاسی بهره گرفته شده است. براساس نتایج این پژوهش مشخص شد در سازماندهی فضاییکاروانسراها اصولی ثابت وجود دارد که تحول و خلاقیت در آنها با نشستن عناصر کالبدی در کنارهم ایجاد شده است. اصول ثابت حاکم: ۱- آرایش مرکزی، دورنگرایی و حیاط مرکزی ۲- الگوی چهار ایوانه ۳- سلسله مراتب ۴- تقارن می باشند. عناصر کالبدی سازمان فضایی کاروانسراها دشت شامل: ۱- دروازه ورودی ۲- هشتی ورودی ۳- ایوان ۴- حیاط مرکزی ۵- بخش های اقامتی ۶-اصطبل ها ۷- ارتباط بخش های اقامتی و حیاط مرکزی ۸- ارتباط اصطبل با حیاط مرکزی ۹-استحکامات دفاعی ۱۰- فضاهای جانبی (بخش مذهبی، بازار، آب انبار، حمام، سرویس بهداشتی) می باشند.

راه های خراسان، کاروانسرای دشت، کروانسرای قلی، سازمان فضایی