بررسی معماری عصر شیخ خیت میراث جهانی شیخ صفی الدین اردبیلی در پرتو کاوش های باستان شیاسی

دفن شخصیت های برجسته دینی در مراکز مهم فرهنگی و برپایی بقاع و زیارتگاه های متعدد سرآغاز نوین در توسعه و رونق بسیاری از شهرهای مذهبی قلمداد می شود. شهر اردبیل با وجود زاویه شیخ صفی الدین اردبیلی معروف به دارالارشاد اردبیل، در سیر تحول تاریخ معماری و شهرسازی نیز از این قاعده کلی مستثنی نیست. خلاء مطالعات روشمند معماری و باستان شناسی درباره مجموع شیخ صفی الدین اردبیلی، به عنوان یکی از شهرهای کوچک خدا، سبب شده که بیش تر تحولات معماری و عظمت دارالارشاد اردبیل به شهریاران صفوی منتسب شود. اما بررسی تاریخ معماری زاویه و بقعه اردبیل و شهرسازی این میراث جهانی در دوره پیش صفوی یا شیخوخیت (۹۰۷-۷۰۰ ق) بر شکوه طرح های معماری آن قبل از تبدیل شدن به یکی از دو سه زیارتگاه مهم شیعیان در دوره صفوی دلالت دارد. در پژوهش حاضر سعی شده، به این پرسش که، بزرگترین و بیشترین امور عمرانی و تحول معماری تشکیلات مذهبی شیخ صفی الدین اردبیلی در گذر زمان به کدام دوره تاریخی تعلق دارد، با راهبرد اسنادی و تحقیقات باستان شناسی پاسخ داده شده است. یافته های پژوهش؛ حجم فضاهای طراحی و بناهای زاویه شیخ صفی الدین اردبیلی، که نقطه عصف تاریخ شهر اردبیل و سراغازتوسعه و رونق حیات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی این شهر است، در عصر شیخوخیت بیشتر از دوره دویست و بیست ساله شهریاران صفوی یعنی دوره دوم معماری است. نتیجه بررسی نشان داد در دوره شیخوخیت، عوامل مختلف؛ موقعیت خاص جغرافیایی اردبیل به عنوان مشارع اسلام و مرکزیت ارشادی آن، وقف و موقوفات هنگفت و درآمد حاصل از اجاره اراضی، عفو و بخشش های مالیاتی، تولیت مناسب زاویه و اهتمام شیوخ و شهریاران صفوی به امور مستمندان و بنیاد تشکیلات خیرخواهانه در توسعه معماری این مجموعه و رونق شهرسازی اردبیل و عمران آن نقش مهم ایفا نمود.

Keywords:

صفویان , زاویه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی , عصر شیخو خیت , بازنگری باستان شناسی و معماری