علیرضا کرباسی - استاد دانشگاه فردوسی مشهد
تکتم محتشمی - استادیار گروه اقتصاد کشاورزی دانشگاه تربت حیدریه
امین علیزاده - استاد گروه مهندسی آب، دانشگاه فردوسی مشهد
زهرا مقیمی - دانش آموخته کارشناسی ارشد گروه اقتصاد کشاورزی، دانشگاه تربت حیدریه

کشاورزی در مناطق خشک و نیمه خشک بیشتر به استحصال آب­های زیرزمینی وابسته است. بهره­برداری از ذخایر آب زیرزمینی در دشت زاوه- تربت­حیدریه بیشتر از پتانسیل تجدیدپذیر آبخوان بوده و لایه­های آب زیرزمینی در این منطقه دارای کسری مخزن است. به همین منظور، در این پژوهش با استفاده از اطلاعات به دست آمده از مصاحبه با کشاورزان در این دشت (که از طریق نمونه­گیری خوشه­ای دومرحله­ای در سال ۹۵-۱۳۹۴ انتخاب شده بودند) و به­کارگیری مدل توبیت (Tobit model)به روش دومرحله ای هکمن به بررسی عوامل موثر بر اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی پرداخته شد. نتایج الگوی دومرحله ای هکمن در مورد اضافه برداشت آب نشان داد که در مرحله اول متغیرهای توضیحی نوع کشت غالب، مالکیت شخصی و مالکیت سهم­بری چاه آب با اثر نهایی ۳۵/۰، ۴۳/۰ و ۴۱/۰، رابطه مستقیم؛ و متغیرهای عمق چاه، نوع کانال انتقال آب و کشت محصولات کم­آب رابطه معکوسی با اضافه برداشت داشتند. در مرحله دوم نتایج نشان داد که رابطه متغیرهای فاصله مزرعه تا چاه، درآمد سالیانه کشاورز و نوع کشت غالب با میزان اضافه برداشت، رابطه ای مستقیم و معنی­دار در سطح پنج درصد بود. بر این اساس، توجه بیشتر به عوامل فنی موثر در بهره برداری و مدیریت آب به همراه افزایش آگاهی کشاورزان در جهت مشارکت در اصلاح الگوی کشت، گامی موثر درزمینه کاهش اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی بوده و پیشنهاد می­شود.

عوامل اقتصادی و اجتماعی, اضافه برداشت آب, الگوی توبیت, الگوی دومرحله ای هکمن