بهنام تیر افکن - قاضی دادگستری

عقد فاسد در عالم واقعیت و اعتبار کان لم یکن است و اثری ندارد با این حال ممکن است متعاقدین از فساد عقد بیاطلاع بوده و آثار عقد صحیح را در روابط خود بر آن مترتب کرده باشند. هم چنان که میتوان تصور کرد طرفین با علم به فساد عقد به دنبال ترتیب آثار عقد صحیح بر آن باشند و تعهداتی نیز همگام با عقد مذکور داشته باشند و به دنبال ضمانت اجرای تعهدات مورد توافق باشند. در حقوق ایران چنانچه در عقد فاسد شرط نباشد و از عدم اجرای تعهدات باشد روشن است و ضمانت اجرای این نوع تخلف نه در ضمن یک قاعده عام و کلی در مبحث آثار قراردادها بلکه در قالب مواد متعدد قانونی در عقودی مثل بیع، اجاره، مزارعه و شروط ضمن عقد بیان شده است. اولین راهحل درخواست الزام متعهد توسط متعهدله از دادگاه است و اگر این الزام ممکن نشود با هزینهی متعهد توسط شخص ثالث زمینه اجرای تعهد فراهم میشود اما مشخص است که در بیع فاسد چنین امکانی وجود ندارد و ضمانت اجرای دیگر در صورتی که اصل بیع فاسد نباشد به عنوان آخرین راه حل شخص زیان دیده از تخلف می تواند قرارداد را فسخ کند لکن در عقد فاسد این ضمان اجرا نیز کاربرد ندارد هرچند که قانون و شرع ضمانت اجرای خاصی رابرای تعهدات ناشی از عقد فاسد قائل نیست لیکن از آنجا که این وضعیت در روابط طرفین تاثیر گذار بوده و در شرایط خاصی و با انضمام عوامل خارجی از قبیل قبض مال مورد معامله می تواند زمینه را برای ایجاد آثار جانبی خاصی مانند ضمان عین و منافع اعم از مستوفات و غیر مستوفات فراهم آورد. مثل جایی که بر اثر بیع فاسد خسارتی به مبیع وارد شود، بنابر قاعده ضمان قهری و نه مسوولیت قراردادی، مشتری ضامن جبران خسارت خواهد بود.

عقد فاسد، ضمانت اجرا، آثار عقد، تعهدات