سعید قاسمی پرشکوه - دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران
شیرزاد طایفی - دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

اصولا زبان عرفان، زبانی مبهم و با زبان معیار و ذهن خواننده بیگانه است. این بیگانگی حاصل فرایندی است که گوینده با دگرگونی زبان و مفاهیم در سطوح عرفانی انجام می دهد و این خود، ابزاری برای انحصار این مفاهیم است تا از دیده نااهلان پوشیده ماند؛ به عبارتی، زبان عارف دگردیسی یافته است و زبان آشنای فهم پذیر برای همگان را مبهم می کند. می توان گفت عرفان آشنایی زدایی را اقتضا می کند و بدین ترتیب، مفاهیم ساده برای خواننده پیچیده و مبهم می شود؛ اما با پیدایش نظریه های جدید، ازجمله فرمالیسم که بر خودبسندگی متن تاکید دارد، می توان با دقت در متن و ساختار آن، به شناخت بهتر و بیشتر متن و محتوای آن دست یافت. این مقاله به روش تحلیلی، درپی بررسی برخی از عواملی است که باعث آشنایی زدایی در خمریه ابن فارض شده است. هدف این پژوهش، شناخت بهتر ساختار و محتوای این قصیده است. سرانجام مشخص می شود که شاعر برخی از عوامل را به عمد در ساختار قصیده خود رعایت کرده است؛ با کشف و دقت در آنها، می توان ساختار و فرم شعر را تحلیل کرد و به لایه های پنهانی آن پی برد که خود رهنمونی به محتوای آن است؛ به این ترتیب، می توان کارایی آشنایی زدایی را در خوانش فرمالیستی آثار عرفانی مشاهده کرد که بیشتر برای مبهم کردن مفاهیم عرفانی کاربرد دارد. درواقع، آشنایی زدایی یکی از ابزارهای ابهام و پیچیدگی مفاهیم ساده عرفانی است.

نقد ادبی, عرفان, فرمالیسم, آشنایی زدایی, خمریه, ابن فارض