جعفر شانظری - دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
جواد عظیمی - دانش آموخته کارشناسی ارشد رشته فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

ابن سینا در منطق، دسته ای از الفاظ را بازشناسی می کند که معانی آنها، در مقام صدق بر افراد، اختلافاتی، از جمله تقدم و تاخر، دارند و مشکک خوانده می شوند. او این گونه الفاظ را «مشکک مطلق» می نامد و قسمی دیگر را تحت عنوان «مشکک به حسب نسبت» معرفی می کند. از مثال ها و عبارات او در مباحث مربوط، می توان نتیجه گرفت که: مشکک نسبی، الفاظی هستند که افراد آن، در نسبت داشتن به مبدا یا غایت واحدی، اتفاق دارند، اما به حسب قرب و بعد به آن مبدا یا غایت، مختلف اند، البته این قسم مربوط به ماهیات است، برخلاف تشکیک مطلق که در وجود جاری است؛ البته با قرائن و شواهدی از کلمات ابن سینا می توان تشکیک نسبی را در موجود نیز جاری کرد، اما لوازم آن باید با مبانی حکمت سینوی تطبیق داده شود تا منافاتی بویژه در معیار و ملاک این گونه تشکیک مشاهده نشود.

تشکیک, مشکک مطلق, مشکک نسبی, ابن سینا