علی دسترنج - استادیار بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مشهد، ایران
حمزه نور - استادیار بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مشهد، ایران

پیشینه و هدف زمین لغزش یکی از گسترده ترین و مخرب ترین پدیده ها در میان بلایایی طبیعی است. با توجه به توپوگرافی کوهستانی مرتفع، فعالیت تکتونیکی، لرزه خیزی زیاد، شرایط متنوع زمین شناسی و اقلیمی، اساسا ایران برای ایجاد طیف وسیعی از زمین لغزش شرایط طبیعی را دارد و این زمین لغزش ها سالانه خسارات جانی مالی فراوانی به کشور وارد می کنند. با توجه به اینکه پیش بینی زمان زمین لغزش بسیار دشوار است، از این رو شناسایی مناطق حساس به زمین لغزش و منطقه بندی این مناطق بر اساس خطر احتمالی بسیار مهم است. بنابراین باید مناطق مستعد زمین لغزش شناسایی شوند تا خسارات ناشی از زمین لغزش کاهش یابد. هدف اصلی از تجزیه و تحلیل حساسیت زمین لغزش شناسایی مناطق پر خطر و در نتیجه کاهش خسارات ناشی از زمین لغزش از طریق اقدامات مناسب است. ازآنجاکه پیش بینی دقیق وقوع زمین لغزش توسط علوم انسانی امکان پذیر نیست، بنابراین می توانیم با شناسایی مناطق مستعد لغزش و اولویت بندی آن ها از آسیب این پدیده جلوگیری کنیم. کوه های بینالود در استان خراسان رضوی، به دلیل شرایط زمین شناسی، ژئومورفولوژی، توپوگرافی، آب و هوا و پوشش گیاهی، دارای انواع حرکات توده ای است. از طریق ارزیابی حساسیت زمین لغزش و شناسایی مناطق پرخطر ازنظر زمین لغزش، می توانیم از خسارات احتمالی مالی و جانی ناشی از زمین لغزش در این منطقه را کاهش بدهیم. لذا برای حفظ سرمایه های ملی ضروری است تا در برخورد با بلایای طبیعی مدیریتی جامع اعمال گردد که منظور از آن اتخاذ تدابیر و فعالیت هایی است که موجب پیشگیری، کنترل وترمیم خسارت های ایجاد شده می گردد. نتایج این مطالعات می تواند به عنوان اطلاعات بنیادی توسط مدیران و برنامه ریزان محیط زیست مورد استفاده قرار گیرد. به منظور تهیه نقشه های منطقه بندی خطر لغزش می توان از روش های مختلفی مانند منطق فازی، روش های آماری و فرایند تحلیلی سلسله مراتبی (AHP) استفاده کرد. از اوایل دهه ۱۹۷۰، بسیاری از دانشمندان تلاش کرده اند تا خطرات زمین لغزش را ارزیابی کنند و نقشه حساسیت خطر زمین لغزش را با استفاده از روش های مختلف مبتنی بر GIS تهیه کنند. هدف از این مطالعه ارزیابی و مقایسه نقشه حساسیت به زمین لغزش (LSM) در رشته کوه های بینالود، با استفاده از روش های فازی و تحلیل سلسله مراتبی در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی، است. مواد و روش هادر این مطالعه به منظور ارزیابی حساسیت وقوع زمین لغزش در دامنه های کوه های بینالود از دو روش منطق فازی و تحلیل سلسله مراتبی در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی استفاده گردید. به این منظور، مهم ترین عوامل موثر بر زمین لغزش های منطقه شامل شیب، جهت شیب، طبقات ارتفاعی، زمین شناسی، شبکه زهکشی (فاصله از رودخانه، تراکم آبراهه)، جاده (فاصله از جاده، تراکم جاده)، گسل (فاصله از گسل، تراکم گسل)، واحدهای مورفولوژیکی، شاخص های توپوگرافی (شاخص توان رودخانه (SPI)، شاخص رطوبت توپوگرافی (TWI) و شاخص طول شیب (LS))، شاخص های ژئومورفولوژیک (شاخص موقعیت توپوگرافی (TPI)، شاخص ناهمواری توپوگرافی (TRI) و شاخص انحنای سطح (Curvature Index)، کاربری اراضی، خطوط هم دما و خطوط هم بارش به عنوان عوامل موثر در رخداد زمین لغزش در منطقه موردمطالعه، شناسایی و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. سپس نقشه پراکنش زمین لغزش های منطقه تهیه شد. در ادامه وزن هریک از پارامترها و زیر پارامترها در پهنه بندی وقوع زمین لغزش به کمک روش تحلیل سلسله مراتبی(AHP) تعیین گردید. سپس با استفاده ابزارهای مناسب در محیط GIS این وزن ها در نقشه هر پارامتر ضرب و درنهایت نقشه های حاصله رویهم گذاری شده و نقشه نهایی پهنه بندی خطر زمین لغزش در منطقه مورد مطالعه تهیه شد. در روش فازی، بعد از فازی سازی لایه های مورد نظر در محیط ArcGIS، پهنه بندی خطر زمین لغزش  با استفاده از عملگر گاما ۰.۸، در محیط GIS، صورت پذیرفت. و در نهایت صحت نقشه حساسیت زمین لغزش با استفاده از منحنی ROC و نسبت عددی NRi، مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج و بحث نتایج وزن دهی به پارامترهای موثر بر زمین لغزش با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) مبین این است به ترتیب عوامل زمین شناسی، شیب و گسل بیشترین تاثیر را در وقوع خطر زمین لغزش در منطقه مورد مطالعه دارند. نتایج تحلیل نقشه حساسیت خطر زمین لغزش با استفاده از AHP نشان داد به % ۴۷.۸ سطح منطقه در محدوده زیاد و خیلی زیاد واقع شده، همچنین % ۱۳.۴ در محدوده متوسط و % ۳۸.۸ در محدوده کم و خیلی کم قرارگرفته است. نتایج تحلیل نقشه حساسیت زمین لغزش با استفاده از منطق فازی بیانگر این است % ۲۷.۷ در محدوده زیاد و خیلی زیاد قرارگرفته است. همچنین % ۱۵.۵ در محدوده متوسط و % ۵۶.۸ در محدوده کم و خیلی کم واقع شده است. همچنین ارزیابی نقشه حساسیت زمین لغزش به کمک منحنی ROC، نشان داد که مساحت زیر نمودار (AUC)، در روش AHP و فازی به ترتیب برابر با % ۸۱.۷ و % ۷۵.۲ است که گویایی دقت و صحت ارزیابی خیلی خوب هر دو مدل هست. همین طور نسبت عددی NRi در روش AHP در طبقات حساسیت زمین لغزش، بیشتر از روش فازی است، زیرا روش AHP در مقایسه با روش فازی، درصد بالایی از زمین لغزش ها را در مساحت کوچک تری به عنوان پهنه با حساسیت زیاد و خیلی زیاد پوشش داده است. نتیجه گیری در این مطالعه به منظور ارزیابی و تهیه نقشه حساسیت زمین لغزش از دو روش فازی و تحلیل سلسله مراتبی در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی استفاده و عملکرد آن ها باهم مقایسه شد. نقشه حساسیت زمین لغزش به پنج کلاس طبق بندی و عملکرد نتایج هر دو روش با استفاده از منحنی ROC و نسبت عددی NRi موردبررسی قرار گرفت. نتایج ارزیابی عملکرد دو روش فازی و تحلیل سلسله مراتبی با استفاده از منحنی ROC و نسبت عددی  Nri نشان داد که روش تحلیل سلسله مراتبی نسبت به روش فازی درستی و دقت بیشتری در پیش بینی حساسیت زمین لغزش در منطقه موردمطالعه دارد. نقشه های حساسیت به زمین لغزش مانند نقشه تولیدشده در این مطالعه می تواند اطلاعات ارزشمندی برای برنامه ریزان و مهندسان برای سازمان دهی مجدد یا برنامه ریزی برنامه های جدید فراهم کند. 

حساسیت زمین لغزش, تحلیل سلسله مراتبی (AHP), سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS), منطق فازی, بینالود