غلامعباس رضایی - دانشیار دانشگاه تهران
ابوبکر محمودی - کارشناسی ارشد دانشگاه تهران

حسان بن ثابت انصاری از جمله شاعران مخضرمی است که اشعار زیادی در دوره جاهلی و اسلامی از وی به یادگار مانده است. اشعار هر دو دوره از زندگانی شاعر دارای شاخص ها و مشخصه هایی است که هر دو دوره از اطوار شعری شاعر را از یکدیگر متمایز می کند. نگارندگان در این مقاله دو قصیده جاهلی و اسلامی از شاعر را بر پایه مکتب ساختارگرایی مورد بررسی قرار داده اند، و ثابت کرده اند که قصیده جاهلی شاعر از نظر اسالیب هنری و زیباشناختی در مقایسه با قصیده اسلامی وی در مرتبه بالاتری قرار دارد. مقایسه بین این دو قصیده، بدون هرگونه پیش داوری قبلی انجام گرفته و بیش تر نظر به خود قصاید بوده است. با توجه به مقایسه فوق و چند مقایسه دیگر بین اشعار جاهلی و اسلامی حسان می توان گفت که عموم قصاید جاهلی حسان از منظر ساختاری و مسایل زیباشناختی در مرتبه بالاتری از قصاید اسلامی وی قرار دارند. بررسی ساختاری اشعار هر دو دوره از زندگانی حسان، در سه سطح آوایی( ایقاعی- صرفی)، دلالی (واژگانی- جانشینی) و نحوی ( همنشینی- ترکیبی) صورت پذیرفته است. عموم قصاید جاهلی شاعر از منظر آوایی و دلالی در مرتبه بالاتری قرار دارند، و از نظر ادبی شاعرانه تر و هنرمندانه تر هستند زیرا میزان بهره گیری شاعر از مسایل هنری و زیباشناختنی بیش ترو ملموس تر بوده و این امری است که حتی توجه ناقدان قدیمی مانند اصمعی و ابن سلام و دیگران را به خود جلب کرده است، اما از منظر نحوی یا همنشینی بین قصاید این دو برهه اختلاف بینی مشهود نیست، زیرا تغییرات نحوی زمان بر بوده و به سادگی در حیطه زبانی رخ نمی دهد.

حسان, تطور, ساختار, ساختارگرایی, قصیده اسلامی, قصیده جاهلی