محمدکاظم شمس پویا - دانشگاه شهید بهشتی
جمیله توکلی نیا - شهید بهشتی
مظفر صرافی - شهید بهشتی
زهره فنی - شهید بهشتی

کلانشهرها تحت­تاثیر عوامل بیرونی و درونی به سوی نواحی پیرامونی خود گسترش می­یابند و در این روند منجر به شکل­گیری اشکال سکونت و فعالیت با ویژگی­های مختص به خود می­شوند که شناخت آن از جمله­ وظایف برنامه­ریزان شهری محسوب می­شود. در این نوشتار به دسته­بندی مفاهیم مرتبط با فرآیندهای فضایی رشد و اشکال سکونتی در مناطق کلانشهری مبادرت شد. تحقیق حاضر از سنخ تحقیقات توصیفی- تحلیلی و از آنجا که در پی کشف و شناسایی متغیرهای مهم و طبقه­بندی آن­ها و در برخی موارد ارتباط الگوها با یکدیگر است با تحقیقات اکتشافی سنخیت پیدا می­کند. نتایج تحقیق نشان می­دهد که در میان مفاهیم مورد بررسی، هاله­های کلانشهری بیش از دیگر اشکال ویژگی تنوع (کاربری زمین، ساختارهای قومی، اجتماعی و اقتصادی) به خود می­گیرند. هم­چنین الگوی سکونتگاهی فراشهر و شهرهای لبه­ای محصول شهرنشینی در کشورهای پیشرفته محسوب می­شوند، ضمن آنکه توجه به سطوح کلان، میانی و خرد جامعیت بیشتری را به منظور بررسی فرآیند پادشهرنشینی به­ دست می­دهد. در ناحیه پیراشهری نیز غالبا رقابتی حذفی بین شهر و روستا صورت می­گیرد که تداوم چنین روندی به زیان روستا و تخریب اراضی کشاورزی منجر می­شود. در انطباق با وضعیت و شرایط ایران به نظر می­رسد بتوان چنین محیط­هایی را "عرصه های نه شهر و نه روستا" نامید. در مجموع توجه به معیارهای کالبدی در بررسی و دسته­بندی فرآیندهای رشد و اشکال سکونتی ناکافی به­نظر می­رسد، زمانی چنین مطالعه­ای کامل­تر می­شود که معیارهای کالبدی با معیارهای کارکردی، به­ویژه جریان­های روستایی شهری و تبلور آن در پیوندهای روستایی­ شهری تکمیل شود.کلانشهرها تحت­تاثیر عوامل بیرونی و درونی به سوی نواحی پیرامونی خود گسترش می­یابند و در این روند منجر به شکل­گیری اشکال سکونت و فعالیت با ویژگی­های مختص به خود می­شوند که شناخت آن از جمله­ وظایف برنامه­ریزان شهری محسوب می­شود. در این نوشتار به دسته­بندی مفاهیم مرتبط با فرآیندهای فضایی رشد و اشکال سکونتی در مناطق کلانشهری مبادرت شد. تحقیق حاضر از سنخ تحقیقات توصیفی- تحلیلی و از آنجا که در پی کشف و شناسایی متغیرهای مهم و طبقه­بندی آن­ها و در برخی موارد ارتباط الگوها با یکدیگر است با تحقیقات اکتشافی سنخیت پیدا می­کند. نتایج تحقیق نشان می­دهد که در میان مفاهیم مورد بررسی، هاله­های کلانشهری بیش از دیگر اشکال ویژگی تنوع (کاربری زمین، ساختارهای قومی، اجتماعی و اقتصادی) به خود می­گیرند. هم­چنین الگوی سکونتگاهی فراشهر و شهرهای لبه­ای محصول شهرنشینی در کشورهای پیشرفته محسوب می­شوند، ضمن آنکه توجه به سطوح کلان، میانی و خرد جامعیت بیشتری را به منظور بررسی فرآیند پادشهرنشینی به­ دست می­دهد. در ناحیه پیراشهری نیز غالبا رقابتی حذفی بین شهر و روستا صورت می­گیرد که تداوم چنین روندی به زیان روستا و تخریب اراضی کشاورزی منجر می­شود. در انطباق با وضعیت و شرایط ایران به نظر می­رسد بتوان چنین محیط­هایی را "عرصه های نه شهر و نه روستا" نامید. در مجموع توجه به معیارهای کالبدی در بررسی و دسته­بندی فرآیندهای رشد و اشکال سکونتی ناکافی به­نظر می­رسد، زمانی چنین مطالعه­ای کامل­تر می­شود که معیارهای کالبدی با معیارهای کارکردی، به­ویژه جریان­های روستایی شهری و تبلور آن در پیوندهای روستایی­ شهری تکمیل شود.

ناحیه پیراشهری, فراشهرنشینی, پادشهرنشینی, هاله روستایی- شهری, شهر- لبه