حیدر زهراب - جامعه المصطفی ص (قم) / دانشگاه سمنان
محمود خورسندی - دانشگاه سمنان
سید محمد موسوی بفرویی - دانشگاه میبد

از دیرباز موضوع چالش برانگیز تقابل هجاء و به ویژه هجاء سیاسی فاحش با ارزش های دینی و اخلاقی، مورد توجه فقها از یک سو، و از سوی دیگر مورد توجه شاعران پایبند به اصول اخلاقی و دینی بوده است. بر این اساس گمان نمی رفت که این گونه از هجاء که معمولا همراه دشنام گویی و مبالغه در بیان زشتی ها است به شعر شاعرانی که خود را پیرو اهل بیت علیهم السلام می دانند راه پیدا کند. ولی برخلاف این پندار در شعر سیاسی شیعی قصیده های متعددی یافت می شود که آشکارا این گونه از هجاء در آنها به کار گرفته شده است. این مقاله بر آن است تا با استفاده از روش وصفی - تحلیلی و با تمرکز بر قصیده دالیه سید حیدر حلی (۱۲۴۶ – ۱۳۰۴ه)  که ازجمله حولیات حسینیه مشهور او به شمار می آید به بررسی و نقد آنچه که ممکن است استفاده ازاین گونه از هجاء را در نظر شاعر جایز جلوه داده باشد بپردازد. در این راستا پس از بررسی اصل جواز استفاده از هجاء بر اساس معیارهای اسلامی، اشکال وارد بر هجاء در این قصیده  و توجیهات  محتمل برای آن مورد  تحلیل و بررسی قرار می گیرد. نتیجه این پژوهش گویای آن است که اگرچه با تمسک به برخی از اسلوب های توصیفی قرآن کریم در کنار تمسک به برخی از اسلوب های بلاغی می توان راه گریزی برای توجیه به کارگیری این گونه از هجاء ارائه کرد، ولی با توجه به دوراز ذهن بودن این توجیهات نزد مخاطبان عام تمسک به آنها خالی از تکلف نخواهد بود، به همین دلیل اگرچه شاعر در این قصیده آشکارا هجاء سیاسی فاحش را به کار گرفته است اما در دیگر سال سروده های حسینی اش سعی کرده از آن دوری گزیند و به جای آن شیوه های دیگری از هجاء را به کار گیرد.

هجاء سیاسی فاحش, ارزش های اخلاقی, شعر شیعی, دالیه سید حیدر حلی