یاسمن نعمتی - دانشگاه مازندران

طنز در متعالی­ترین شکل خود، نوعی نقد جامعه­شناسانه است و به موازات آن، ماهیت نقد، امکانات تازه­ای را کشف­می­کند و به مفاهیم هیئت تازه می­بخشد. حماسه­های مضحک، از خلاقانه­ترین اشکال طنز و حاصل تلفیق گفتمان­های طنز و حماسه­اند که در تاریک­ترین دوره سیاسی ایران تولد یافته­اند. مردمی که «جنگ» را در هجوم، قتل و غارت مغول و تیموری، به بدترین شکل تجربه کرده­اند، روح عصیانگرشان آنان را برآن می­دارد تا به هر شیوه ممکن، ماهیت نبرد را به چالش بکشند و چه قالبی مطمئن­تر از طنز و شخصیت­های مضحک؟ مهم­ترین حماسه­های مضحک منظوم ادبیات فارسی پیش از مشروط عبارت­اند از: موش و گربه، مزعفر و بغرا و صوف و کمخا. این آثار، از لحاظ به­کارگیری سازوکارهای حماسی بسیار غنی­تر از حماسه­های مضحک پس از مشروطه­اند، تقابل دوگونه گفتمان در آن­ها وضوح بیشتری دارد و از جهت ویژگی­های اصلی این نوع ادبی، از اصالت ویژه­ای برخوردارند و با بررسی آن­ها می­توان به اصلی­ترین شگردهای تلفیق گفتمان­های طنز و حماسه راه­برد؛ زیربنای شکل­گیری هر طنزی، عنصر «ناسازگاری» است و بهترین روش­ شناخت کیفیت آثار طنز، بررسی شگردهای ناسازگاری در آن­هاست. مهم­ترین عناصر طنزساز در این آثار، برآمده از ناسازگاری «گفتمانی» و «معنایی»­ست. انتقاد در ناسازگاری گفتمانی، در دو کارکرد: نقد قدرت حاکمه و ارزش­های اجتماعی در نوسان است و در این بخش، طنزپردازان به شرح نمادینی از اوضاع جامعه و بیان اصلی­ترین نیازهای جامعه خود می­پردازند و با ایجاد ناسازگاری معنایی با نقد ضد­قهرمان و رذایل موجود در اجتماع، عوامل عدم­پیشرفت جامعه را به مخاطب یادآور­می­شوند.