سیدرضا موسوی نیا - دانشگاه علامه طباطبائی

این مقاله در پی امکان و نحوه کاربست نظریه های روابط بین الملل در روند آینده پژوهی است. برخی از آینده پژوهان به ­واسطه­ ی ابتنای آینده پژوهی بر تصورات و نگرش چرخشی به تاریخ، آینده پژوهی را روشی تفسیری می دانند و معتقدند که استفاده از چارچوب نظری و یا مفهومی (به عنوان ابزار تحلیل و تبیین) در مطالعات تفسیری غیرممکن است. در مقابل، برخی استدلال می کنند که روند آینده پژوهی فقط مبتنی بر تصویر و تصورات نیست، بلکه می تواند مبتنی بر شواهد تجربی (فکت ها) باشد؛ پس می توان از نظریه به عنوان ابزار تبیین و تحلیل بهره برد. در این مقاله قصد داریم دیدگاه سومی را مطرح کنیم و با تقسیم روند آینده پژوهی به دو مرحله­ ی اکتشافی و هنجاری، نشان دهیم استفاده از چارچوب نظری در مرحله ­ی اکتشافی، ممکن اما محدودیت زاست، ولی بهره مندی از نظریه در مرحله­ ی هنجاری برای آینده سازی راه گشاست. نتایج این مقاله نشان می دهد که آینده پژوهی مبتنی بر دو مرحله ­ی اکتشافی و هنجاری است. در مرحله­ ی نخست، آینده های محتمل طی فرآیندی با راهبرد استقرایی کشف می شوند. محصورکردن این مرحله به چارچوب نظری، محدودیت هستی شناسی ایجاد می کند؛ اما در مرحله ­ی هنجاری می توان در مرحله­ ی سناریو سازی و تجویز از یک یا چند نظریه ­ی به­ خصوص پیش بینی نظریه ها بهره ­مند شد. این مقاله کاربست نظریه های روابط بین الملل در آینده­ پژوهی را با ذکر مثالی از «آینده­ ی روابط ایران و اتحادیه ­ی اروپا پس از خروج آمریکا از برجام تا سال ۲۰۲۱» نشان می دهد. روش پژوهش توضیحی-تبیینی است.

آینده پژوهی, ایران, اتحادیه اروپا, برجام, مرحله ی اکتشافی, مرحله ی هنجاری