مریم شیپری - دانشگاه سیستان و بلوچستان

کشور ایران از دیرباز با همسایگان شرقی خود، افغانستان و پاکستان، روابط تجاری و ترانزیتی داشته است. این روابط در طول تاریخ تحت تاثیر عوامل مختلف تغییر کرده است. یکی از دوره­هایی که ایران کوشید روابط تجاری و ترانزیتی خود را با افغانستان و پاکستان توسعه دهد، دهه­های چهل و پنجاه شمسی بود. اسناد نشان می­دهد که حکومت وقت ایران پس از کسب آرامش نسبی سیاسی و اقتصادی در این برهه زمانی، بنا به دلایل مختلفی، به دنبال رهیافت­های جدیدی برای ایجاد بازارهای خارجی و بهبود وضعیت مسیرهای ترانزیت کشور به سمت مرزهای شرقی بوده است. بدین منظور برنامه­هایی را طراحی کرد که از جمله آن توسعه مسیرها و راه­های تجاری و همچنین عقد قراردادهای مالی با کشورهای افغانستان و پاکستان بود. این پژوهش درصدد است از طریق روش تاریخی و با تحلیل اسناد و مدارک روابط خارجی و تجاری ایران در این دو دهه به این سوال پاسخ دهد که توسعه تجارت و بهبود مسیرهای ترانزیتی با کشورهای پاکستان و افغانستان در دهه­های چهل و پنجاه شمسی چگونه صورت گرفت؟ بررسی­ها نشان می­دهد قراردادهای تجاری ایران با همسایگان شرقی ابتدا بر مسئله نفت متمرکز بود، اما چون این کشورها در سایر کالاها با ایران بازار مشترک داشتند، در مراحل بعد ایران موضوع ترانزیت کالا را مورد توجه قرار داد. بازگشایی و ایجاد راه­های نوین تجاری که به نوعی بازگشت به موقعیت تاریخی گذشته ایران بود، از جمله برنامه­های حکومت وقت در این خصوص بود. هرچند در نهایت تغییر نظام­های سیاسی منطقه مانع به ثمر رسیدن تلاش­های ایران شد.

واژگان کلیدی : ایران, افغانستان, پاکستان, ترانزیت, راه آهن