احسان کاخانی - دانشجوی دکتری معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی

ابوحامد محمد غزالی عارف و فیلسوف و فقیه و متکلم قرن پنجم هجری است که تاثیری شگرف در فرهنگ ایران داشته است. مهم­ترین اثر او کتاب احیاء علوم الدین است که آن را برای زنده کردن دانش­های دینی، در دوره عزلت، به نگارش درآورد. موضوع کتاب علم معامله است، از این روی اشارات فراوانی به معماری در آن یافت می­شود. دسته­ای از این نکات در مورد تزیینات و تجمل در معماری و مواد و مصالح در بناهاست. غزالی در صفحات مختلفی از کتاب درباره انواع تزیینات و تجملات در بناهایی چون مسکن و مسجد سخن گفته و اقسام گوناگونی از مواد و مصالح را، اعم از گچ و خشت و آجر و نی، بررسی کرده است. این مقاله محصول دسته­بندی مطالب گردآمده از کتاب و در چهار باب سامان یافته است. در باب اول مقدماتی درباره نگاه غزالی و اندیشه وی بیان می­شود. این مقدمات برای فهم بهتر چگونگی انجام پژوهش و استدلال از طریق مطالب لازم به نظر می­رسد. باب دوم در خصوص تزیینات در معماری و حرمت و حلیت آن است. در باب سوم تجملات معماری شامل ارتفاع بنا و متاع بنا بررسی می­گردد. باب چهارم در مورد استفاده از مواد و مصالح، خصوصا گچ و آجر، است و در خاتمه مبحثی در مورد نگاه جامع غزالی به مواد و مصالح از حیث دوام آن­هاست. تحقیق با روش تفسیری و به شیوه قرائت و فهم و تفسیر احیا به واسطه خود متن انجام شده است، بنابراین محور این تحقیق کتاب احیاء بوده و فقط برای فهم بهتر این کتاب به دیگر آثار غزالی و منابع درجه دوم رجوع شده است. مطابق این مقاله، مصالح کم­دوام از نظر غزالی برای ساختن مسکن بیشتر مطابق زهد است و کم­دوامی مصالح عموما معیاری برای ارزش­داوری مثبت بناهاست. در دستگاه فکری غزالی، در حالی که تزیینات با رعایت شرایط لازم آن به خودی خود مباح تلقی می­شود، آرایش و تزیین برای زیست زاهدانه مذموم است. آذین مساجد از آن روی که خانه خداست رواست و مواد و مصالح به خودی خود عامل ارزش­داوری بنا و بانیان آن است.

محمد غزالی, احیاء علوم الدین, تزیینات در معماری, مواد و مصالح, زهد در معماری, معماری اسلامی