اعظم فرجامی - استادیار علوم قرآن و حدیث، گروه الهیات، دانشکده ادبیات، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.
خدیجه مهدیان مهر - دانشجوی دکترای علوم قرآن و حدیث، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران
زهرا رحمتی - دانشجوی دکترای علوم قرآن و حدیث، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران.

شناسایی چهره­های علمی مطرح اما مغفول در تاریخ حدیث و رجال برای آشنایی با مراحل و تطورات پشت سرگذاشته این علم ضروری است. «حمید بن زیاد» از محدثان و راویان واقفی مشهور کوفی، در قرن سوم است که در اسناد احادیث و طرق کتاب های کوفیان، نامش فراوان دیده می­شود. اطلاعات زندگی­نامه­ای و نسب­شناسی درباره حمید بسیار اندک است؛ اما به کمک برخی عبارات نجاشی و طوسی می­توان گفت وی در اطراف کوفه زیسته و سپس مجاور مرقد امام حسین (علیه اسلام) در کربلا شده است. محدثان صاحب نام همچون کلینی، ابن­عقده و ابو غالب زراری از حمید سماع یا اجازه روایت داشتند. کلینی سبب رواج منقولات حدیثی حمید در کتب اربعه است. با تکیه بر الفهرست طوسی و الرجال نجاشی دریافتیم روی هم­رفته بالغ بر ۲۵۰ بار با واسطه حمید به کتاب های محدثان کوفه طریق داده می­شود. بررسی سندی و شخصیتی این تعداد در دسته­بندی­هایی سه گانه انجام گرفت. آنچه در میان اساتید حمید برجسته می­نماید، حضور چشمگیر سران واقفه مانند محمد بن حسن بن سماعه است. با تطبیق اسناد الفهرست طوسی و الرجال نجاشی با محور قرار دادن طرق حمید، می­توان گفت طرق نجاشی کامل­تر و دقیق­تر از طوسی، اسناد حمید را ذکر می­کند. به نظر می­رسد خلاصه کردن اسناد الفهرست توسط طوسی سبب افتادگی­های سندی در این کتاب شده است.

حمید بن زیاد, تاریخ حدیث, رجال حدیث, رجال نجاشی, محدثان کوفی