نسبت سنجی میان زمان نگارش و موضوعات ردیه نگاری های شیعیان (تا نیمه اول قرن پنجم هجری)

اگرچه عموم ردیه نویسی های متقدم ازمیان رفته اند، بررسی نام های این نگاشته ها مسیر جدیدی در اختیار محقق قرار می دهد تا به کشف و خوانش تاریخ فکری و جریان شناسی جامعه اسلامی بپردازد. جریان هایی که برخی تا به امروز نیز تعیین کننده بنیان های اعتقادی مذاهب اسلامی اند و لذا شناخت آن ها از زوایای مختلف حائز اهمیت است. این پژوهش متکی بر منابع مکتوب و متمرکز بر ردیه نگاری کلامی فرق شیعی بر اساس فهارس متقدم یعنی رجال نجاشی، طوسی و فهرست ندیم است. کمیت سنجی اطلاعات ردیه ها، سنخ شناسی سه گانه برون دینی، برون مذهبی و درون مذهبی و فراوانی سنجی آن ها از ابزار کارآمد این تحقیق اند که می توان به کمک آن ها نوع منازعات حاکم بر جامعه اسلامی را سنجید. حاصل امر نشان می دهد که اکثر ردیه نگاران امامی اند و ردیه نگاری در حوزه برون دینی چندان مدنظر متکلمان نبوده است. در ردیه های برون مذهبی بیش از همه معتزلیان محل نقد و رد بوده اند و در ردیه های درون مذهبی، جریان غلات و با درصدی اختلاف، واقفی ها و جریان های مختلف امامی. تولید ردیه در قرن سوم در همه سنخ ها بیش از سایر قرون است که نشان دهنده بستر سیاسی اجتماعی مستعد در مناظرات فکری میان فرقه ها و شکل گیری ادبیات انتقادی بین آن هاست. در قرن چهارم علی رغم کاهش ردیه نگاری، ردیه های برون مذهبی تغییری نکرده است و ردیه بر معتزلیان بیشتر نیز شده است. این نشان می دهد که افول دوران طلایی معتزله، بازتاب افکار و عقاید آن ها را تا مدت ها بعد در جامعه اسلامی کم نکرد و متکلمین عقل گرای امامی همچنان به رد و نقد آرا آن ها مشغول بوده اند. موضوع امامت در محوریت این ردیه ها قرار گرفته است.

Keywords:

ردیه نگاری , فرق شیعه , منازعات کلامی , معتزله , غلات