نجمه هادی - دانشجوی دکترای فیزیولوژی و اصلاح گیاهان دارویی، دانشکده کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
فاطمه سفیدکن - استاد، بخش تحقیقات گیاهان دارویی و محصولات فرعی، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران
عبدالعلی شجاعیان - استادیار، گروه علوم باغبانی، دانشکده کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
علی اشرف جعفری - استاد، بخش تحقیقات بانک ژن، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران

جنس پونه سا (Nepeta) از بزرگترین جنس های خانواده نعنا و ایران از خواستگاه های اصلی آن است. نپتالاکتون ها و فلاونوئیدها، متابولیت های ثانویه اصلی گونه های پونه سا و عامل اصلی ارزش دارویی و فعالیت های بیولوژیک آنها می باشند. در مورد بررسی فعالیت های زیستی متابولیت های ثانویه جنس پونه سا گزارشهای متعددی وجود دارد که نشان دهنده اهمیت این جنس است. در این تحقیق، تنوع اسانس ۲۱ جمعیت وحشی گونه Nepeta kotschyi Boiss.، از گونه های انحصاری ایران ارزیابی شد. به منظور حذف اثر محیط، بذر جمعیت ها در یک محل کشت و نگهداری گردید. اندام های گیاهی در مرحله گلدهی کامل برداشت شدند و پس از خشک شدن در سایه، به روش تقطیر با آب اسانس گیری شدند. بررسی کمی و کیفی اجزای اسانس به ترتیب با استفاده از GC و GC/MS انجام شد. بعد از بررسی های گیاه شناسی و تجزیه اسانس مشخص شد که جمعیت ها از دو واریته مختلف هستند. دو جمعیت بویراحمد۱ و بویراحمد۲ متعلق به N. kotschyi var. kotschyi و بقیه جمعیت ها به N. kotschyi var. persica تعلق داشتند. ۲۳ ترکیب در اسانس گونه N. kotschyi شناسایی شد. بیشترین بازده اسانس (وزنی/وزنی) در جمعیت های واریته kotschyi  (۷/۰-۵/۰%) بدست آمد. در میان جمعیت های واریته persica بر اساس ترکیب (های) غالب اسانس سه کموتایپ اصلی a حاوی نپتالاکتون I (a۴-آلفا، ۷-آلفا، a۷-آلفا نپتالاکتون)، b حاوی نپتالاکتون II (a۴-آلفا، ۷-آلفا، a۷-بتا نپتالاکتون) و کوبنول و c حاوی ژرانیل استات و کوبنول شناسایی شدند. جمعیت های سمیرم و تفت۵ در کموتایپ b، تفت۴ در کموتایپ c و بقیه جمعیت ها ازجمله جمعیت های واریته kotschyi در کموتایپ a قرار گرفتند. در کموتایپ a میزان نپتالاکتون I از ۹/۵۳% (چلگرد) تا ۸/۸۴% (بویراحمد۲) و نپتالاکتون II از ۱% (تفت۱) تا ۷/۱۳% (چلگرد) متغیر بودند. در کموتایپ b میزان نپتالاکتون I از ۳/۰% (تفت۵) تا ۹/۴% (سمیرم) و نپتالاکتون II از ۴/۱۳% (تفت۵) تا ۷/۴۴% (سمیرم) اندازه گیری شد. نپتالاکتون III (a۴-آلفا، ۷-بتا، a۷-آلفا نپتالاکتون) (۳/۳-۳/۱%) منحصرا در اسانس جمعیت های واریته persica شناسایی شد.

Nepeta kotschyi var. kotschyi, Nepeta kotschyi var. persica, اسانس, نپتالاکتون, کموتایپ