رقیه عظیمی - دانشجوی کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور استان تهران، ایران
فاطمه سفیدکن - استاد، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران
اعظم منفرد - استادیار، دانشگاه پیام نور استان تهران، ایران

جنس بومادران در ایران ۱۹ گونه گیاه علفی چندساله و اغلب معطر دارد که شش گونه آن انحصاری کشور ایران است. Achillea nobilis L. با نام فارسی بومادران تماشایی، یکی از گونه های بومی این جنس در ایران است. بخش های مختلف گونه های بومادران به طور گسترده در طب سنتی به علت خواص متعدد دارویی ازجمله فعالیت های ضد میکروبی، ضد التهابی، ضد آلرژی و آنتی اکسیدان استفاده می شوند. در این تحقیق بذر بومادران تماشایی از استان همدان جمع آوری شده و در مزرعه تحقیقاتی ایستگاه تحقیقات البرز واقع در شهرستان کرج وابسته به موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور کشت شد. به منظور بررسی و مقایسه کمی و کیفی اسانس سرشاخه گلدار و هر یک از اجزای آن (گل، برگ و ساقه) به صورت مجزا، پس از جمع آوری گیاه در زمان اوج گلدهی، جدا کردن اندام ها و خشک کردن در سایه، اسانس گیری به روش تقطیر با آب انجام شد. اسانس های حاصل با استفاده از دستگاه های کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) مورد تجزیه کمی و کیفی قرار گرفتند. بیشترین بازده اسانس (نسبت به وزن خشک) مربوط به گل (۳۲/۱%) و کمترین مقدار بازده اسانس مربوط به ساقه (۱۴/۰%) بود و بازده اسانس کل سرشاخه گلدار (۸۵/۰%) و برگ (۶۲/۰%) بود. ترکیب های عمده اسانس گل و برگ شامل سیس-کریزانتنول (به ترتیب ۱/۴۷% و ۸/۵۰%) و آلفا-توجون (به ترتیب ۸/۸% و ۱/۹%) بودند. اسانس ساقه با ۷/۱۹ % کوبنول، ۲/۱۹ % ایندیپون، ۴/۱۵% سیس-کریزانتنول و ۹/۹% اینترمدول، با اسانس برگ و گل تفاوت های زیادی داشت. ترکیب های عمده اسانس سرشاخه گلدار شامل سیس-کریزانتنول (۷/۴۱%)، آلفا-توجون (۲/۱۰%) و کامفور (۱/۸%) بودند. با توجه به نتایج حاصل نمونه مورد بررسی را می توان به عنوان یک کموتایپ غنی از سیس-کریزانتنول معرفی کرد. همچنین با توجه به اینکه ترکیب اسانس سرشاخه گلدار از نظر حضور ترکیب های عمده با ترکیب اسانس برگ و گل تفاوت زیادی ندارد، و از طرفی عملکرد سرشاخه گلدار از عملکرد برگ و گل به تنهایی بالاتر است، بنابراین اسانس گیری از سرشاخه گلدار این گیاه قابل توصیه است.

بومادران (Achillea nobilis L.), اسانس, سیس-کریزانتنول, آلفا-توجون