حسین بتولی - استادیار، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان (باغ گیاه شناسی کاشان)
جواد صفائی قمی - دانشیار، دانشکده شیمی، دانشگاه کاشان

جنس پونه سا (Nepeta L.) متعلق به خانواده نعناعیان، دارای گونه های دارویی و اسانس دار بسیار ارزشمندی است که تاکنون بالغ بر۲۵۰ گونه از این جنس در جهان و ۶۷ گونه از ایران گزارش شده است. در این تحقیق ترکیب های شیمیایی اسانس سه گونه از جنس پونه سای منطقه کاشان به نام های پونه سای یزدی (Nepeta gloeocephala Rech. F.)، پونه سای قهرودی (N. sessilifolia Bunge) و پونه سای تنک (N. laxiflora Benth.) مورد بررسی قرار گرفته اند. این گونه ها انحصاری ایران بوده و به ترتیب در ارتفاعات درین، قهرود و مشهد اردهال کاشان دارای رویشگاه های طبیعی می باشند. سرشاخه های گلدار گونه های یاد شده در بهار و تابستان سال ۱۳۸۴ جمع آوری و در شرایط آزمایشگاه خشک شدند و به روش تقطیر با آب (Hydrodistillation) اسانس گیری شدند. برای شناسایی ترکیب های تشکیل دهنده اسانس، از دستگاه های گاز کروماتوگرافی (GC) و گاز کروماتوگرافی متصل شده به طیف سنج جرمی (GC/MS) استفاده شد. ۲۹ ترکیب در اسانس گیاه پونه سای یزدی شناسایی شد که اجزای اصلی آن ۱،۸-سینئول (۲/۳۵%)، بتا-پینن (۷/۲۱%)، سابینن (۷/۷%)، ترانس-بتا-اوسیمن (۱/۷%)، آلفا-پینن (۱/۷%) و سیس-اوسیمن (۹/۶%) بودند. ۳۳ ترکیب در اسانس گیاه پونه سای قهرودی شناسایی شد که اجزای اصلی آن اسپاتولنول (۷/۲۵%)، لاواندولیل استات (۷/۱۶%)، لیمونن (۴/۶%) و ژرانیل استات (۲/۴%) بودند. همچنین تعداد ۳۰ ترکیب در اسانس پونه سای تنک شناسایی شد که بیشترین ترکیب های تشکیل دهنده اسانس این گیاه به ترتیب شامل: آلفا-پینن (۷/۱۹%)، ۸،۱-سینئول (۸/۱۱%)، آلفا-بیسابولول (۹/۶%) و دلتا-کادینن (۸۲/۶%) می باشند.

پونه سای یزدی (Nepeta gloeocephala Rech. F.), پونه سای قهرودی (N. sessilifolia Bunge), پونه سای تنک (N. laxiflora Benth.), گیاهان دارویی و معطر, نعناعیان, اسانس