سیدمحمدحسین ال‎عمرانی‎نژاد - دانشجوی دکتری، گروه باغبانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران، تهران، ایران.
حسنعلی نقدی بادی - دانشیار پژوهش، گروه کشت و توسعه مرکز تحقیقات گیاهان دارویی، پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی، کرج، ایران.
علی مهرآفرین - دانشیار ، گروه کشت و توسعه مرکز تحقیقات گیاهان دارویی، پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی، کرج، ایران.
وحید عبدوسی - استادیار، گروه علوم باغبانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران، تهران، ایران.
فرحناز خلیقی سیگارودی - دانشیار، گروه فارماکوگنوزی و داروسازی مرکز تحقیقات گیاهان دارویی، پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی، کرج، ایران.

لعل کوهستان (Oliveria decumbens Vent.) یکی از گیاهان با ارزش دارویی در مناطق غربی ایران است که برداشت بی‎رویه آن از رویشگاه‎های طبیعی سبب افزایش خطر انقراض این گونه منحصر به فرد شده است. از این رو به منظور بررسی تنوع ۲۵ جمعیت لعل کوهستان، آزمایشی با استفاده از ۱۸ صفت مورفوفیزیولوژیکی و درصد اسانس در قالب طرح بلوک کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی شرکت شهید بهشتی دزفول اجرا شد. نمونه‎ها در اواسط خرداد ماه ۱۳۹۵ در زمان گلدهی کامل از سطح مزرعه جمع‎آوری شد. سپس صفات مورفوفیزیولوژیکی آنها اندازه گیری و استخراج اسانس به روش تقطیر با آب و با استفاده از دستگاه کلونجر انجام شد. نتایج تجزیه واریانس نشان داد بین جمعیت‎ها از نظر این صفات، تنوع وجود دارد. با محاسبه‎ واریانس ژنتیکی و محیطی مشخص شد تغییرات اغلب صفات بجز طول، عرض و نسبت عرض به طول برگ، قطر چترک، نسبت وزن خشک به تر و نسبت کلروفیل a به b، تحت تاثیر عوامل ژنتیکی بود. سپس توارث‎پذیری عمومی صفات عملکردی لعل کوهستان اندازه گیری شد و درصد اسانس، تعداد چترک در بوته و وزن خشک یکصد چترک به ترتیب مقادیر ۹۱/۰، ۵۰/۰ و ۷۷/۰ را به خود اختصاص دادند. نتایج همبستگی صفات و رگرسیون گام به گام نشان داد بافت گل و میوه در لعل کوهستان، بیشترین تاثیر مستقیم را در افزایش درصد اسانس و وزن خشک یک صد چترک داشت. براساس نتایج تجزیه عاملی، سه فاکتور اصلی که در مجموع ۶/۷۸ درصد از کل تنوع بین صفات را توجیه کردند عبارتند از عامل بیوماس گیاه بعنوان عامل اول و درصد اسانس و وزن گل به ترتیب عامل دوم و سوم در نظر گرفته شدند. نتایج تجزیه کلاستر نشان داد که جمعیت‎ها در ۵ گروه قرار گرفتند. گروه سوم و پنجم به ترتیب با بیشترین میانگین درصد اسانس و حداکثر وزن خشک یکصد چترک در بوته، پتانسیل کشت و کار و تبدیل به رقم را دارا می باشند. همچنین جمعیت‎های موجود در کلاسترهای ۱ و ۴ به دیل وجود بیشترین فاصله ژنتیکی از یکدیگر می‎توانند جهت تلاقی و تولید بذور سینتتیک مورد استفاده قرار گیرند.

توارث‎پذیری, تنوع‎ژنتیکی, تجزیه خوشه‎ای, لعل‎کوهستان, صفات مورفوفیزیولوژیکی, درصد اسانس