فردین حسین پناهی - استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه کردستان، کردستان، ایران. هیات علمی دانشگاه کردستان

روایتمندی ویژگی اجتناب ناپذیر «تاریخ» است. روایت با کارکردهایی چون نظام مند بودن و ساختارمند بودن، کارکردی انسجام بخش و نظم دهنده دارد، چنان که از میان واقعیت های فی نفسه بی شمار تاریخی، واقعیت های گزینش شده ای را تحت ساختارها و پیرنگ هایی مشخص گردهم می آورد. ساختمندی و انسجام روایت، زمینه را برای دلالت معنایی و حتی دلالت ساختاری، و یافتن بسترهای ایدئولوژیک و غلبه نظم های گفتمانی خاص (و در نتیجه بروز گزینش ها و حذف و طردها) فراهم می آورد. مجموع این مسائل، به علاوه تکیه بر توالی، نسبت های علی و معلولی، تغییر وضعیت، و داشتن هدف غایی، همگی مولفه هایی روایی و درنتیجه غیرتاریخی هستند که در گزارش رخدادهای تاریخی دخیل اند و درنهایت می توانند به ساخت و تکوین «داستان» یا شکل هایی از داستان منتهی شوند. از سوی دیگر، گفتمان ها، ایدئولوژی ها و ساختارهای قدرت در برساخته شدن فهم تاریخی مورخ، و درنتیجه در روایت پردازی تاریخی او نقش موثری دارند، چنان که «روایت تاریخی» برساخته ای در نظام معرفت شناختی و ارزش گذاری های غالب بر دوره زندگی مورخ است. تاریخ بیهقی همچون دیگر متون تاریخی، روایتی گزینش شده از میان رویدادهای تاریخی بی شمار از یک دوره خاص است و بیهقی به عنوان سوژه ای در زمانه خود، روایت پردازی تاریخی اش تحت تاثیر گفتمان ها، ایدئولوژی ها و خاستگاه های هویتی خاصی شکل گرفته است، به ویژه آن که تقابل های گفتمانی و هویتی خاصی در روزگار بیهقی دیده می شود. بر این اساس، در این مقاله بر مبنای رویکرد تاریخ گرایی نوین، به بررسی برساخت روایی تاریخ بیهقی، و نوع مواجهه بیهقی با گفتمان های اثرگذار در روزگار او می پردازیم و تاثیر آن بر شکل گیری «روایت تاریخی» بیهقی بررسی و تحلیل می شود، چنان که سوژگی این مورخ در روزگارش به طرز دقیق تری واکاوی شود. نتایج تحقیق بیانگر وجود تقابل های درون ساختی میان سویه های تاریخی و فراتاریخی (Metahistorical) در روایت پردازی تاریخی بیهقی است، که ارتباط معناداری با تقابل های گفتمانی حاکم بر روزگار او دارد و از این میان، تقابل جریان هویت خواهی ایران گرا با جریان های هویت خواهی مورد حمایت دربار، نقش مهمی در شکل گیری این تقابل های درون ساختی دارد.

تاریخ بیهقی, روایت تاریخی, تاریخ گرایی نوین, اندیشه ایرانی