لطفعلی کوزه گر کالجی - گروه جغرافیای انسانی، دانشکده علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
آرمان مسلمی - گروه جغرافیای انسانی، دانشکده علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
محمد مرادی - گروه برنامه ریزی شهری و منطقه ای، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران
حسین رفیعی مهر - گروه جغرافیای انسانی، دانشکده علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
عباس امینی زاده - گروه جغرافیای انسانی، دانشکده علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

سابقه و هدف: با گسترش مفهوم گسترش پایدار در سطح بین المللی، دانشمندان، مدل های کمی و کیفی زیادی را برای اندازه گیری گسترش پایدار جامعه­ ها و شهرها نشان دادند. یکی از این ابزارها که توجه بیشتری را در سطح­ های علمی، سیاسی و آموزشی به خود جلب کرده، ارزیابی جای پای اکولوژیک است. بر اساس این روش، گسترش یک منطقه، زمانی "ناپایدار" قلمداد می شود که میزان جای پای اکولوژیک از ظرفیت زیستی منطقه بالاتر باشد. روش جای پای اکولوژیک تاکنون برای سنجش پایداری شهرهای بزرگ دنیا مانند لندن، لیورپول، پاریس مورد استفاده قرارگرفته است. هدف از این پژوهش، سنجش پایداری شهر تبریز با استفاده از روش جای پای اکولوژیک است.  مواد و روش­ ها: در این پژوهش به طورکلی از روش های توصیفی - تحلیلی و کمی استفاده شده است. داده­های این پژوهش به طور عمده از نوع کمی است. جامعه­ ی مورد بررسی آن، شامل همه خانوارهای ساکن در شهر تبریز بوده است. داده­ های این پژوهش به دو روش اسنادی و میدانی گردآوری شده اند. این داده ­ها درروش اسنادی با استفاده از مطالعات کتابخانه­ ای و پایگاه­ های علمی و همچنین سازمان­ های مختلف، گردآوری شده اند. در این تحقیق از روش نمونه­ گیری تصادفی خوشه ­ای استفاده شده است. شهر تبریز به ده منطقه برحسب منطقه ­های شهرداری انتخاب و از هر منطقه چند بلوک به صورت قرعه ­کشی انتخاب و برداشت شد. در مرحله بعدی با استفاده از روش تلفیقی جای پای اکولوژیکی که از ترکیب کاربرد دو روش استقرایی و قیاسی تشکیل شده است، برای محاسبه رد پای اکولوژیک در سطح­ های ناحیه ­های شهری اقدام شد. داده ­های لازم برای اندازه ­گیری اولیه با کمک جدول ­های آماری کشور به ­دست­ آمده است. از جمله داده ­های موردنیاز برای تحلیل، می­توان به مصرف انرژی غذا، تولید­های جنگلی و مصرف­ های آن اشاره کرد.  نتایج و بحث: برای تعیین جاپای اکولوژیکی شهر تبریز، از داده های غذا، میزان دی اکسید کربن ناشی از حمل ونقل، گرمایش به ­دست ­آمده از گازهای طبیعی، آب، نیروی الکتریسیته و مقدار زباله استفاده شده است. نتایج نشان می دهد: شهر تبریز برای دفن زباله به طور متوسط سالانه به ۸۶/۱۰ هکتار زمین نیاز دارد. زمین موردنیاز برای جذب کربن ناشی از مصرف گاز طبیعی هر شهروند تبریزی، ۱۳۵ مترمربع است و برای کل شهر نیز، این جای پا حدود ۲۰۷۹۵ هکتار است. جای پای اکولوژیکی هر یک از شهروندان تبریزی از نیروی الکتریسیته ۱۷/۰ هکتار است. در نهایت جای پای مصرف آب شهر تبریز ۰۲۰/۰ هکتار است.  نتیجه­ گیری: نتیجه این پژوهش نشان می­دهد که جای پای اکولوژیکی شهر تبریز در گروه­ های مصرفی مواد غذایی، حمل ونقل، گرمایش گازهای طبیعی، آب، برق و زمین موردنیاز برای دفع مواد زائد ۳۰/۳ هکتار بوده است. مقایسه ­ی آن با فضاهای پشتیبان آن، مانند شهرستان و استان، بیانگر این است که شهر تبریز برای برآوردن نیازهای زیستی و پایداری خویش متکی به منطقه ­ای فراتر از استان آذربایجان شرقی است. نگاهی به میزان مواد مصرفی شهر تبریز، نشان می­دهد که سهم مواد غذایی با ۷۳/۲ هکتار، بیشترین سهم را در بین دیگر شاخص ها دارد. کمترین میزان مربوط به زمین موردنیاز برای دفع زباله ۰۷/۰ مترمربع به ازای هر نفر بوده است. ازآنجایی که ظرفیت زیستی ایران ۸/۰ هکتار است. جای پای اکولوژیکی ۳۰/۳ هکتاری شهر تبریز بدان معناست که ۱۲۵/۴ برابر بیش از سهم خود، از ظرفیت زیستی قابل تحمل کشور را به خود اختصاص داده است. 

جای پای اکولوژیکی, توسعه شهری, ظرفیت زیستی, تبریز