وحید نصیری - گروه جنگلداری و اقتصاد جنگل، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تهران، کرج، ایران
علی اصغر درویش صفت - گروه جنگلداری و اقتصاد جنگل، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تهران، کرج، ایران

سابقه و هدف: منظر، منطقه ­ای ناهمگن و گسترده می ­باشد که از مجموعه ­ای از لکه ­ها، زیستگاه ها و عنصر­های محیطی تکرار شونده تشکیل شده است. در سال­ های گذشته در بررسی ­های بوم ­شناسی منظر، از سنجه ­های گوناگونی برای بررسی ساختار، عملکرد و تغییرپذیری ­های الگوی سرزمین استفاده شده است. این سنجه­ ها، شاخص ­هایی هستند که ویژگی­ های ساختاری و مکانی اجزای ساختاری سرزمین را معین و با کمی­ سازی  آنها، امکان مقایسه و تفسیر پویایی منظر را فراهم می­ کنند. هدف این تحقیق، بررسی و تحلیل پیچیدگی­ های رابطه ­های بین کاربری ­های مختلف و کسب اطلاعات در مورد وضعیت فعلی کاربری­ ها با استفاده از سنجه­ های سیمای سرزمین در منطقه ارسباران است. مواد و روش ­ها: نقشه­ کاربری دقیق به روش تفسیر تلفیقی تصاویر ماهواره لندست ۸، با بهره­ گیری از داده­ های جانبی و با در نظر گرفتن کاربری­ های کشاورزی، جنگل متراکم، جنگل کم­تراکم، شهری، مرتع، بدون پوشش و آب تهیه شد. در این تحقیق، ۱۸ سنجه منظر شامل: سنجه ­های مساحت (مساحت کل، درصد از سیمای سرزمین، تعداد لکه، تراکم لکه، بزرگترین لکه، کل حاشیه، تراکم حاشیه و سنجه شکل سیمای سرزمین نرمال شده) شکل (شاخص میانگین شکل و شاخص نسبت محیط به مساحت)، مجاورت و پراکندگی (سنجه پراکندگی و مجاورت، اندازه متوسط شبکه، سنجه تکه تکه شدگی و متوسط فاصله اقلیدسی) و تنوع (سنجه­ های تنوع و یکنواختی شانون و سیمپسون) بر اساس پژوهش ­های انجام شده و نظر متخصصان انتخاب شدند. این سنجه ­ها در سطح کلاس و منظر برای کاربری­ های مختلف محاسبه و بر اساس میزان آن­ها وضعیت فعلی منظر منطقه و رابطه ­های  بین کاربری­ های تحلیل شد. نتایج و بحث: نتایج بررسی نشان داد که جنگل متراکم و مرتع به ترتیب با ۷۶/۳۰ و ۰۳/۳۰ درصد از سطح سرزمین، عنصر­های اصلی منظر منطقه ارسباران را تشکیل می­دهند. نتایج محاسبه سنجه­ های تعداد و تراکم لکه نشان داد که پوشش­های مرتعی و جنگل کم­تراکم بیشترین تعداد لکه را در بین  دیگر کاربری ­ها دارند و به عبارتی ریزدانه ­ترین کاربری­ ها در منظر منطقه هستند. شاخص بزرگترین لکه نیز نشان داد که ۷۶/۴ درصد منظر منطقه توسط بزرگترین لکه جنگل متراکم اشغال شده است. همچنین میزان سنجه­ های حاشیه کل و تراکم حاشیه نیز نشان داد که جنگل متراکم بیشترین بخش منطقه را تشکیل داده و طولانی ­ترین مرز مشترک را با دیگر کاربری­ ها دارد. بر اساس نتایج سنجه میانگین شکل می­ توان گفت که کاربری شهری و بدون پوشش بیشترین پراکندگی را در بین دیگر کاربری ­ها دارند. همچنین کاربری شهری از هم­گسسته­ ترین کاربری و در مقابل جنگل متراکم، پیوسته ­ترین کاربری در سطح منظر منطقه به شمار می­روند. با محاسبه سنجه متوسط فاصله اقلیدسی مشخص شد که کمترین فاصله بین لکه­ های متناظر در کاربری جنگل متراکم و بیش­ترین فاصله، بین لکه ­های منطقه ­های شهری وجود دارد. نتایج محاسبه سنجه ­ها در سطح منظر نشان داد که منطقه از ۸۰۲ لکه با کاربری ­های مختلف تشکیل شده است و بر اساس سنجه ­های تنوع و یکنواختی شانون و سیمپسون، منظر منطقه مورد بررسی از نوع گوناگون و ناهمگن است. نتیجه ­گیری:  بر اساس نتایج با توجه به ریزدانه بودن پوشش­های طبیعی مرتعی و جنگلی و گسستگی بالای این عرصه ­ها و همچنین در نظر گرفتن پراکندگی زمین­ های شهری و گستردگی زمین­ های کشاورزی، امکان  وقوع تغییرات کاربری با نرخ بالا در آینده وجود دارد و تغییر پذیری­ های آینده در راستای زدودن لکه­ های کوچک مرتعی و جنگلی و گسترش کاربری­ های شهری و کشاورزی خواهد بود.

سنجه های منظر, بوم شناسی منظر, کاربری اراضی, ارسباران