بازکاوی هویت ؛عناصر و جزئیات مساجد در شهرهای ایرانی

در میان انواع آثار معماری ، بناهای دینی برخی جنبه ها ، امتیازها و مشخصه های ویژه ای نسبت به سایر بناها دارند .نخستین جنبه ، نوعی ثبات و پایداری در بسیاری از انواع فعالیت های دینی و الگوهای رفتاری مربوط به آن است . برای نمونه ، شکل و نحوه برگزاری نماز در مساجد طی قرن ها کما بیش دارای الگوی پایداری بوده است، در حالی که شیوه ی زندگی و الگوهای رفتاری مربوط به آن بسیار دگرگون شده اند و این دگرگونی موجب شده است که فضاهای مربوط به آن ، به شکل بسیار متفاوتی نسبت به گذشته ساخته شود. علاوه بر تداوم بسیاری از فعالیت های دینی و به خصوص فعالیت های عبادی و الگوهای رفتاری مربوط به آن طی دوره های گوناگون تاریخی ، این فعالیت ها در حوزه های متفاوت جغرافیایی- فرهنگی نیز به شکل کما بیش همانند صورت می گرفته است.چنان که اگر فعالیت عبادی نماز به عنوان یکی از مهمترین فعالیت های شکل دهنده به فضای معماری مسجد، مورد توجه قرار می گیرد؛ ملاحظه می شود که کما بیش اصلی ترین خصوصیات این فعالیت و الگوهای انجام آن که نقش مهمی در شکل دادن به فضای معماری دارد، در همه حوزه های جغرافیایی-فرهنگی همانند وت قریباً یکسان است. بنابراین از دیدگاه معماری می توان این خصیصه را از ویژگی های مهم کارکردی مساجد دانست؛هر چند که از سایر جنبه ها نیز می توان مسجد را مهمترین بنا در سرزمین های اسلامی پنداشت که معماران وسازندگان آن سعی می کردند از بهترین دستاوردهای فنی وهنری برای شکل دادن به فضای آن استفاده کنند. به همین سبب طراحی مسجد، به خصوص مساجد جامع را در شهرهای بزرگ می توان شاخصی از طراحی معماری در آن شهر و ناحیه ی مجاور آن دانست. یکی از جالبترین مسائلی که تاریخ معماری اسلامی مطرح می سازد بدون تردید مسئله اساس و چگونگی مسجد نوع ایرانی است با این همه بدلیل عدم آشنایی با این مساجد تاکنون دستیابی به آنها خیلی دشوار بوده است. در ابتدا چنین می پنداشتند که عناصر سازنده مسجد یعنی محراب ؛منبر؛منار و ... و نیز چگونگی بکار گیری این عناصر یعنی طرح مساجد اولیه نوع عربی را که نقشه مساجد بدوی نوع عربی نامیده اند؛ اعراب در اختیار ایرانیان گذاشته اند. بر اساس این پندار کلی مساجد قدیمی ایران را مساجد عربی نامیده اند در حالیکه بررسی این نوع بناها امروزه آسان شده است.این بناها بوضوح به دو دسته با اهمیت برابر تقسیم میشوند. یکی بناهایی با تعداد اندک که نقشه آنها همان نقشه بدوی نوع عربی است و یا مشتق از آنست و دیگری مساجد صد در صد ایرانی. این جستار به بررسی و کاووش در هویت ایرانی مساجد شهرهای ایران می پردازد