جواد درویشی خاتونی - سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی جنوب باختری
سارا نری میسا - گروه محیط زیست، دانشگاه صنعتی امیرکبیر، تهران، ایران
فروغ عباساقی - گروه زمین شناسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
علی محمدی - گروه زمین شناسی، دانشگاه صنعتی زوریخ، سوئیس
مهدی حمدالهی - گروه زمین شناسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
علیرضا صالحی پور میلانی - گروه جغرافیای طبیعی، دانشکده علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
نظام اصغری پور دشت بزرگ - مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان خوزستان، اهواز، ایران

سابقه و هدف: استان خوزستان به خاطر خشک سالی های اخیر تحت تاثیر پدیده نوظهور گردوغبار قرار گرفته است. پدیده گرد و غبار که در مواردی غلظت قابل ملاحظه ای دارد، گاهی دید افقی را به ۲۰ متر تقلیل می دهد و مشکلات متعددی را ایجاد می کند که از آن جمله می توان به تهدید سلامتی انسان، جذب یا پراکنش تابش خورشید و تاثیر بر دمای هوا منطقه، اثر منفی بر فعالیت های کشاورزی، کاهش دید و مشکلات حمل و نقل جاده ای و ده ها عوارض نامطلوب بهداشتی، زیست محیطی و اقتصادی دیگر اشاره کرد. بنابراین با توجه به اهمیت موضوع، بررسی کانی شناسی و ژئوشیمی گرد و غبارها برای تعیین منشاء احتمالی، خصوصیات زمین ­زیست محیطی عناصر موجود در ذرات گرد و غبار و نقش آنها در آلودگی محیط زیست ضروری است. مواد و روش ها: برای نمونه برداری از ذرات گرد و غبار موجود در هوا، یک میز شیشه ای، دارای لبه ای به ارتفاع ۵ سانتی متر و به مساحت ۵/۱ مترمربع طراحی شد. پژوهش از فروردین ۱۳۹۰ به مدت دو سال در استان خوزستان (آبادان، اهواز و بستان) انجام شد. با بررسی پژوهش های انجام شده قبلی و استخراج کانون های معرفی شده، ۵ منطقه منشا برای غبارهای واردشده به کشور شناسایی شد. ۳۰ نمونه غبار برای آنالیز عنصری و کانی شناسی نمونه برداری و آنالیز شد. آنالیز کانی شناسی رسوبات با استفاده از نمونه های پودرشده توسط دستگاه Siemens XRD diffraktometer D۵۰۰۰ انجام گرفت. برای آنالیز عنصری نیز از دستگاه ICP-OES مدل  JY۷۰ PLUSو ICP Optical Emission Spectrometer مدل Varian ۷۳۵-ES استفاده شد. آنالیزها در آزمایشگاه های سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور صورت گرفت. نتایج و بحث: با توجه به بررسی پژوهش های قبلی طی دو سال (۱۳۹۰ و ۱۳۹۱) که با هدف منشایابی انجام شده بود پنج محدوده منشا مشخص شد که غالب غبارهایی که خوزستان را طی سال های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱ تحت تاثیر قرار داده اند از محدوده های مشخص شده پخش شده اند. منطقه ۱: شمال غرب عراق و شرق سوریه، دو طرف رود فرات، با حداقل ۹ مورد ایجاد غبار در طول دو سال، منطقه ۲: تالاب ها و زمین های خشک شده جنوب عراق (بین النهرین) با حداقل ۵ مورد ایجاد غبار در منطقه خوزستان، منطقه ۳: زمین های اطراف و شمال دریاچه تارتار در عراق با ۴ مورد ایجاد غبار، منطقه ۴: زمین های غرب عراق (استان الانبار) و شرق سوریه (استان هاموس) با ۳ مورد وقوع غبار در طول دو سال، منطقه ۵: مناطق مرزی شمال عربستان و شرق اردن با ۲ مورد ایجاد غبار در طول بازه زمانی مورد بررسی این محدوده ها را تشکیل می دهند. کانی شناسی غبارها در منطقه مقصد، حاکی از وجود کلسیت، کوارتز، کانی های رسی و مقدار ناچیزی دولومیت، ژیپس و فلدسپار برای کانون های مناطق ۱، ۳، ۴ و  هالیت، دولومیت، کلسیت، کوارتز و ژیپس برای کانون های جنوب عراق (منطقه ۲) است که محیط رسوبی مرتبط با فرسایش و تبخیر (دریاچه ها و تالاب های خشک شده و رسوبات دریاچه های قدیمی) را به عنوان منشا زمین شناسی این ذرات، تداعی می کند. غالب فلزات سنگین، عناصر سمی و رادیو اکتیو موجود در غبارها دارای غنی شدگی بالا هستند. این غنی شدگی تحت تاثیر مواد هیدروکربنی و فرایند های بالادستی صنعت نفت، جنگ های مکرر و استفاده از سلاح های شیمیایی و میکروبی دارای عناصر رادیواکتیو، تجمع در ذرات رس به واسطه توانایی جذب بالای برخی فلزات سنگین، خشک شدگی تالاب ها و زمین های منطقه منشا و ایجاد شرایط تبخیری است که غالبا به صورت انسان زاد بوده اند. نتیجه گیری: خاستگاه غبارهای وارده به خوزستان غالبا از دریاچه ها و تالاب های خشک شده و رسوبات دریاچه های قدیمی هستند و غنی شدگی های بالا و ایجاد میزان غیر معمول در عناصر در گرد و غبارها به دلیل توانایی جذب بالای عناصر توسط ذرات رسی، ناشی از مواد هیدروکربنی، آثار جنگ تحمیلی و خشک شدن تالاب ها است که غالبا انسان زاد است.

گردوغبار, خاستگاه, ژئوشیمی رسوبی, کانی شناسی, استان خوزستان