خدیجه پور رنجبری - گروه علوم زمین، دانشکده علوم طبیعی، دانشگاه تبریز
عبدالرضا واعظی هیر - گروه علوم زمین، دانشکده علوم طبیعی، دانشگاه تبریز
محمد رضا حسین زاده - گروه علوم زمین، دانشکده علوم طبیعی، دانشگاه تبریز

سابقه و هدف: کانسار مس- مولیبدن پورفیری هفت چشمه در ۲۸ کیلومتری شمال شهر ورزقان در استان آذربایجان شرقی در جنگل های ارسباران واقع شده است. آب سطحی و زیرزمینی موجود در منطقه از میان توده کانساری عبور کرده و ممکن است فلزات سنگین و سمی را به وسیله واکنش های شیمیایی از توده حل کند و با خود ببردو به مرور زمان باعث به خطر افتادن گونه های گیاهی و موجودات زنده جنگل ارسباران شود. با توجه به اینکه هنوز عملیات بهره برداری در منطقه صورت نگرفته هدف از این پژوهش بررسی تاثیر ماده معدنی بر افزایش غلظت عناصر آلاینده در آب های سطحی و زیرزمینی و تاثیر این آلودگی بر زیستمندان (انسان، گیاه و جانور) منطقه است .مواد و روش: برای بررسی تاثیر این کانسار بر سلامتی زیستمندان منطقه (انسان، گیاه و جانور) ۲۴ نمونه از آب های سطحی و زیرزمینی خارج شده از این کانسار و مناطق مجاور، جمع آوری و برای اندازه گیری برخی پارامترهای شیمیایی و غلظت فلزات Pb, Mo, Cu و Zn به آزمایشگاه منتقل شد. نتایج و بحث: غلظت فلزات سنگین حاصل از آنالیز آب سطحی و زیرزمینی هفت چشمه نسبت به حد مجاز توصیه شده توسط سازمان های بین المللی و نیز تحقیقات انجام شده برای جانداران آبزی، حیات وحش، گیاهان و ساکنان مقایسه و تجزیه و تحلیل  شد. بررسی ها نشان داد که تحت تاثیر کانسار هفت چشمه، غلظت مولیبدن در نزدیک توده کانسار نسبت به حد استانداردهایEEC, EPA  و WHO و غلظت سرب تمام نمونه ها نسبت به حد استاندارد EPA و غلظت روی و مس نسبت به حد استاندارد EEC بالا بوده و برای ساکنان منطقه خطرناک است . مقایسه غلظت عناصر نسبت به استانداردهای تعیین شده برای جانداران و گیاهان از جمله درخت بلوط و گیاهان کشاورزی نیز نشان داد که این عناصر در منابع آب سطحی و زیرزمینی مجاور کانسار بالاتر از حد مجاز استاندارد بوده و می تواند برای زیستمندان منطقه خطرناک باشد اما با دور شدن از کانسار از غلظت آنها کاسته می شود. به طوری که بیشتر نمونه ها دارای غلظت بالایی از مس و سرب بوده و برای آبزیان منطقه مضر است. از نظر خطر برای سلامت ساکنان منطقه، غلظت روی و مس پایین تر از استاندارد WHO است ولی غلظت مولیبدن و سرب در برخی نمونه های نزدیک به توده معدنی بالاتر از این استاندارد است. بر اساس استاندارد FAO غلظت مس در یک ایستگاه بالاتر از حد استاندارد لازم برای حیات وحش بوده ولی در سایر ایستگاه ها غلظت مناسب است. از نظر غلظت سرب و روی و منیزیم نیز در شرایط فعلی خطری متوجه حیات وحش منطقه نخواهد بود. نتیجه گیری: این پژوهش نشان داد که کانسار مس- مولیبدن پورفیری هفت چشمه از عوامل مهم و تاثیرگذار بر کیفیت آب سطحی و زیرزمینی منطقه است که از تاثیرات آن کاهش  pHو افزایش غلظت عناصر سنگین در رودخانه مجاور توده شده است که در صورت معدن کاری بدون رعایت اصول زیست محیطی می تواند به مرور زمان باعث از بین رفتن گونه های گیاهی جنگل ارسباران و به خطر افتادن موجودات زنده شود. مقایسه غلظت های فلزات سنگین حاصل از آنالیز آب های سطحی و زیرزمینی با استانداردهای جهانی و نیز تحقیقات انجام شده برای جانداران آبزی، حیات وحش، گیاهان و ساکنان نشان داد که بیشتر نمونه های نزدیک به توده کانساری دارای عناصر سنگین بیش از حد مجاز است و این برای سلامتی انسان، زیستمندان و گیاهان نادر منطقه ارسباران خطرناک است اما با دور شدن از کانسار از غلظت آنها کاسته می شود. بنابراین پیش از بهره برداری از کانسار هفت چشمه بایستی بررسی های مربوط به اثرات زیست محیطی بهره برداری از این کانسار (EIA) انجام و به دلیل قرار گرفتن آن در منطقه حفاظت شده ارسباران از تکنیک های متفاوتی برای بهره برداری استفاده شود.

کانسار مس و مولیبدن, استاندارد محیط زیست, فلزات سنگین, معدن هفتچشمه, ورزقان