محمد میری - عضو هیات علمی دانشکده معارف دانشگاه تهران، ایران. m.miri۵۷@ut.ac.ir

به باور اهل معرفت و سلوک، در یک نگاه کلی و جامع می­توان مراحل سیر و سلوک الی الله را به چهار مرحله اصلی «تخلیه»، یعنی تهی ساختن درون از رذیلت­های اخلاقی، «تحلیه»، یعنی آراستن به فضائل اخلاقی، «تجلیه»، یعنی تابیدن انوار الهی بر قلب، و «فنا»، یعنی گذار از همه ما سوی و وصول به حق متعال تقسیم کرد. اصل و محتوای این نگاه، یعنی ترتب سلوک بر مراحل مزبور، ریشه در سخنان عارفان صدر اول داشته و سراج طوسی اولین عارفی است که تعریفی از هر چهار مرحله، ارائه داده است. امتیازاتی که این تقسیم چهارگانه دارد موجب شده تا این مبحث عرفانی، تا کنون نیز ادامه یابد. افزون بر آن، ریشه­های این چهار اصطلاح عرفانی را می­توان در آموزه­های دینی نیز دنبال کرد. در میان این چهار مرحله، عارفان بر دو مقام تخلیه و تحلیه تاکید ویژه و بیشتری دارند و حتی گاهی، مجموعه سلوک را در این­دو خلاصه کرده­اند. و البته نزد مشایخ سلوک، در اولویت­سنجی میان این­دو، تخلیه، مقدم بر تحلیه است.

عرفان عملی, تخلیه, تحلیه, تجلیه, فنا