شگردهای تنش زایی و تعلیق معنایی در تذکره الاولیای عطار نیشابوری

اگر فنون بلاغی را به مثابه نهادهایی فرهنگی درنظر بگیریم که می توانند نماینده شیوه های غالب تفکر در جامعه باشند، یکی از دلایل رشد مداوم کاربرد صناعاتی همچون ایهام، تضاد، و پارادوکس در تاریخ تطور بلاغت فارسی، می تواند حوادث نامبارک روزگار ازجمله حمله ویرانگر مغول، رشد استبداد و خودکامگی، آسیب های فرهنگی، ترویج روحیه ظلم پذیری و درنتیجه درپرده گویی و پنهان کاری ادبیانه باشد. باید گفت هرچه روابط موجود در اجتماع پیچیده تر باشد، افراد نیز رفتار زبانی پیچیده تری درپیش می گیرند. تذکره الاولیا به عنوان یکی از متونی که اقوال و عبارات بسیاری از مشایخ را دربردارد، نمونه خوبی برای نشان دادن انعکاس این اعتراض ها و هنجارشکنی ها در ساخت زبان است. این پژوهش درنظر دارد با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی شگردها و ابزارهای زبانی و بلاغی برای ایجاد تنش در متن، وارونه نمایی و هر گونه هنجارگریزی زبانی را متن تذکره الاولیا بررسی نماید و نشان دهد ارتباط این شگردها با گفتمان غالب عرفان و تصوف چیست؟ نتایج تحقیق نشان می دهد اصلی ترین ابزار و شگردهای این اثر برای ایجاد تنش در متن و تعلیق معنایی عبارت است از: کاربرد جملات مبهم، بازی با کلمات، پاسخ های غیرمنتظره به سوالات، دوپهلوگویی، کاربرد عبارات طنزآلود و تمسخرآمیز، کاربرد عبارات شطح آمیز، تناقض نمایی، و کاربرد کلمات متضاد و متقابل. نتایج تحقیق این فرضیه را ثابت میکند که تضاد و تباین میان لفظ و معنا در متون عرفانی مانند ذکره الاولیا، ناشی از فاصله بین قول و فعل، و ظاهر و باطن در ساختار اجتماع، به ویژه متصوفه، است. این نایکرنگی و ناراستی به وادی زبان نیز کشیده شده و بخش هایی از این متون را دارای تنش، دست انداز، دومعنایی، و ابهام کرده است.

Keywords:

عطار , تذکره الاولیا , عرفان , بلاغت نوین , دومعنایی , هنجارگریزی