محمد نجاتی - عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان

رویکرد ابن سینا به قوه خیال و ادراکات مخزون در آن ناسازگار می نماید. در این مقاله با تفکیک بین رویکردهای متفاوت وی به تبیین این ناسازگاری پرداخته شده است. شیخ در گام اول بر اساس مبانی تفکر مشایی و تمسک به فرایند تجرید معرفتی در تحصیل ادراکات نفس، تمایز و تشخص ادراکات جزئی خیالی را مستلزم وجود ماده و قابلیت در آن ها می داند و به مادیت صرف ادراکات خیالی و مخزن آن ها معتقد می شود. وی در رویکرد دوم با تردید جدی، به بررسی مادیت ادراکات خیالی می پردازد و اذعان می کند که صور خیالی نباید جسمانی باشند، وگرنه با تغییر و تحول اعضا و مخزن این صور، یعنی قوه خیال، دچار تغییر می شوند. در نهایت، شیخ به دلیل اذعان به تجرد تامه نفس و انحصار ادراک آن در کلیات عقلی، از تبیین تجرد ادراکات جزئی خیالی بازمی ماند. رویکرد نهایی ابن سینا به خیال و ادراکات آن را باید در ذیل نظریه خاص وی در باب وحدت نفس و قوای مختلف آن و همچنین اذعان به ناکارآمدی فرایند تجرید در تحصیل ادراکات متعالی مخزون در خیال جستجو نمود. شیخ بر این اساس، در مواضع مختلف خیال را واجد کارکردها و شاخصه هایی می داند که بداهتا مستلزم پذیرش تجرد غیر تامه آن خواهد بود.

خیال, ادراکات خیالی, تجرد, تجرید