علیرضا کهنسال - دانشگاه فردوسی مشهد
معصومه عارفی - دانشجوی دکتری حکمت متعالیه دانشگاه فردوسی مشهد

برخی فیلسوفان مسلمان دهر و سرمد را در مقابل زمان به کار برده اند. فلاسفه گاه در عباراتی مجمل که قابلیت حمل به جوانب مختلف را دارد، این دو اصطلاح را توضیح داده اند. از این رو، تفاسیر و تبیین هایی متفاوت درباره سرمد، دهر و زمان گفته شده است. دهر و سرمد و نسبت این دو با زمان، یا به عبارت دیگر چگونگی تبیین عوالم هستی در قیاس با زمان، همواره در معرض چالش و تصادم آرای اندیشمندان مختلف اسلامی بوده است. در میان فلاسفه اسلامی ابن سینا و خصوصا میرداماد سعی در تبیینی جامع در رابطه با دهر و سرمد و زمان و نسبت آن ها با هم داشته و این سه را سه وعاء وجودی متمایز که حاصل نسبت های ثابت به متغیر و ثابت به ثابت است، معرفی کرده اند. در مقابل آن ها فخر رازی به تبع افلاطون، زمان را جوهری باقی می داند که اگر مقارن امور حادث قرار نگیرد، دوام بدون تغیر احوال خواهد بود که همان دهر و سرمد است و اگر مقارن حدوث امور حادث قرار گیرد به سبب حصول این حوادث و تغیر در نسب این اشیا زمان حاصل می شود. ابوالبرکات نیز با معرفی زمان به مقدار وجود و زمانمند دانستن هر موجودی، به نحوی در پی تبیین دهر و سرمد به شیوه ای زمانمند است. برخی متکلمان نیز دهر وسرمد را زمان موهوم دانسته اند. این مقاله در پی بررسی این منظرهای متفاوت است.

دهر, سرمد, زمان, میرداماد, ابن سینا