زهرا علیزاده بیرجندی - دانشگاه بیرجند
زهره علیزاده - دانشگاه بیرجند
کلثوم قربانی جویباری - دانشگاه بیرجند

خوابنامه­ها، یکی از انواع متون ادبی هستند که گاه در قالب تعبیر خواب و زمانی به صورت شرح یک خواب نگاشته شده­اند. یکی از دوره­های تاریخی در­خورتوجه از بعد خوابنامه­نویسی، عصر قاجاریه است. خوابنامه­های عصر قاجار، مضامین انتقادی، سیاسی و اجتماعی را در خود جای داده­اند. در میان این خوابنامه­ها می­توان به آثاری چون خلسه اعتماد السطنه، رویای صادقه­ سید جمال الدین واعظ اصفهانی، رویای صادقه محمد حسن تاجر کاشانی و خواب شگفت از ملافتحعلی اصفهانی اشاره کرد. مقاله­ حاضر که بر مبنای پژوهش های تاریخی ساماندهی شده و به شیوه توصیفی-تحلیلی به پرسش­های پژوهش که دلایل رویکرد نویسندگان به قالب خوابنامه­نویسی و وجوه اشتراک و تمایز خوابنامه­هاست، پاسخ دهد. دستاورد­های این بررسی نشان می­دهد که به رغم وجود برخی تفاوت­ها و اختلاف نظر­های جزئی نویسندگان خوابنامه­ها، صبغه­ انتقادی داشته و ضمن به چالش کشیدن نظم سیاسی- اجتماعی عصر خویش، مروج افکار نوگرایانه بوده­اند. این نویسندگان برای مصونیت از فضای استبدادی، نظرهای انتقادی خویش را در قالب خواب مطرح نموده­اند.

خوابنامه, قاجار, خلسه, رویای صادقه, خواب شگفت, نقد اجتماعی