پیمان ابوالبشری - استادیار گروه باستانشناسی و تاریخ، دانشگاه نیشابور
حسن صادقی سمرجانی - استادیار گروه تاریخ و باستان شناسی دانشگاه نشابور
علی یحیایی - استادیار گروه تاریخ، دانشگاه سبزوار

گفت وگوها و پژوهش­های بسیاری بین مورخان تاریخ ادیان بر سر تاثیر و تاثرات مفاهیم فنا و نیروانه انجام شده است که به­رغم پربار بودن، تاکنون راه به جایی نبرده و به نتیجه­ای قطعی، منجر نشده است. به نظر می رسد این عدم توافق، از تفاسیر الهیاتی محض و خارج از چارچوب تاریخی سرچشمه گرفته باشد. در این میان تمایلی پنهان و شاید ناخواسته خصوصا از سوی محققان ایرانی در راستای برجسته سازی تفاوت های معنایی دو مفهوم فنا و نیروانه وجود داشته است که تعبیر مرگ و فنای صوفیانه را در معنای مجازی آن به­کار برده­اند. در این مقاله کوشش شده براساس شواهد و سرنخ های تاریخی و مسئله فنای جسم در روایات صوفیانه و همچنین استفاده از سمبل های مشترک در ادبیات بودایی و متون عرفانی فارسی در فضای جغرافیایی مشترک خراسان بزرگ، تعاملات دینی بوداییان-صوفیان، نشان داده شود که احتمالا پیش از این در سپهر پژوهش های میان­رشته­ای مغفول بوده است. روش پژوهش در این جستار، تحقیق تاریخی است که براساس منابع کتابخانه­ای انجام شده است. 

آیین بودا, تصوف, خراسان بزرگ, فنا, نیروانه