سعید مهری - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی(گرایش عرفانی) دانشگاه فردوسی
سید مهدی زرقانی - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

از اواخر دوره زندیان، با بازگشت صوفیان نعمت اللهی به ایران، جریانی از نقد تصوف در ایران شکل می­گیرد. این دوره که مصادف با قدرت گرفتن فقیهان اصولی در حوزه های فقهی شیعی، و نیز مقارن پیوند عالمان شیعی و حکومت قاجار، خاصه در دوره فتحعلی­شاه است، تقابلی جدی میان فقهای شیعه و صوفیان ایجاد می­کند. دیدگاه رایج در این زمینه، حاکی از اختلاف بر سر مسائل معرفت­شناسانه است و دوری صوفیان از شریعت را عامل این اختلاف می­داند. اما بررسی منابع تاریخی این فرض را زیرسوال می­برد؛ چرا که اسناد تاریخی حاکی از وجود یکی از سلاسل صوفی، ذهبیان، است که فقها نزاعی باایشان نداشته­اند و این درحالی­است که مبانی معرفتی ذهبیان و نعمت­اللهیان، تفاوت خاصی ندارد.در این پژوهش با استفاده از نظریه تبارشناسی فوکو، نشان دادیم که وراء این نزاع معرفت­شناسانه، امری دیگر نهفته­است و آن حضور در مرکز گفتمان سیاسی دوران است. در واقع مساله قدرت در تعیین چگونگی رفتار فقها و صوفیه با یکدیگر تاثیر بسیار مهمی داشته­است. ذهبیه از آنجا که تمایلی به قدرت نداشتند، با ستیز فقیهان مواجه نگردیدند اما نعمت­اللهیان که داعیه قدرت داشتند، به سرعت سرکوب گردیدند. ما این مقوله را با استفاده از مفهوم قدرت در اندیشه فوکو تبیین کردیم.

نقد تصوف, فقها, حکومت قاجار, تبارشناسی, قدرت