فاطمه مهری - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

کرگدن گرچه حیوان بومی ایران نبوده است، اما ایرانیان به سبب همسایگی با هند و ارتباط با چین و شمال آفریقا، که از زیستگاه های اصلی این جانور بوده اند، از دیر باز با آن آشنایی داشته اند. نشان این آشنایی را می توان در متون مختلف، از جمله متن های جغرافیایی و جانورشناختی، و همچنین ادبیات فارسی بازیافت. با وجود این، به سبب اندک شمار بودن کرگدن، بعد مسافت زیستگاه های آن و موارد معدود مشاهده مستقیم حیوان، در منابع مختلف با روایات متنوع و متفاوتی درباره کرگدن مواجهیم. این تنوع گاه موجب شده است هیئت کلی این حیوان چنان ترسیم شود که گویی با جانداری جز کرگدن مواجهیم. تنوع در نامگذاری ها نیز با این چندگانگی همراه شده و آن را تقویت کرده است. در این مقاله می کوشیم از خلال متون علمی و ادبی کهن، تصویری را که ایرانیان از این حیوان داشته اند بررسی کنیم. یکی از یافته های اصلی ما آن است که به گواهی دسته ای متون و تصاویر، برخی ایرانیان در برخی ادوار، کرگدن را پرنده ای عظیم الجثه می پنداشته اند. ما کوشیده ایم روند شکل گیری این باور را با توجه به ویژگی های زیستی ای که پیشینیان برای کرگدن قائل بوده اند پی بگیریم و نشان دهیم کدام تصورات در پدید آمدن این باور نقش داشته اند. برای این کار، جز منابع فارسی، از متن هایی که به زبان عربی اما در حوزه فرهنگ ایرانی نگاشته شده اند نیز بهره برده ایم. همچنین به این نکته پرداخته ایم که برخی تصویرسازی های موجود از کرگدن در شعر فارسی، همچون باهم آیی فیل و کرگدن و مضادت این دو با هم، نه برساخته تخیل آفرینندگان این متن ها، بلکه برگرفته از منابع مرتبط با جانوران در فرهنگ های کهن هستند و با جستجو در این منابع می توان پیشینه این گونه تصاویر را بازیافت و قدمت آن ها را نشان داد. همچنین می توان نشان داد انگاره های جانورشناختی کهن چه اندازه حاصل آمیزش متونی با خاستگاه های گوناگون و تعاملات علمی و فرهنگی تمدن های پیشین بوده اند.

جانورشناسی کهن, شکار, حریش, کرگدن, تک شاخ