بررسی تاریخی - تحلیلی ریخت شناسی اندام برگ در ایران اسلامی (از دینوری تا قزوینی)

سابقه و هدف: بررسی متون گیاه شناسی ایرانی – اسلامی نشان می دهد که گیاه شناسان ایرانی توصیف ریخت شناسی دقیقی از اندام های گیاهان مختلف ارائه داده اند که معیارهای توصیفی آن ها تا حد بسیاری با دانش امروزی قابل تطبیق است. لذا بررسی و طبقه بندی اطلاعات نامنظم و پراکنده موجود در این متون برای علوم مرتبط با دانش گیاه شناسی نوین مفید است و باعث آشنایی با دستاوردها، روش ها و میراث ارزشمند این دانش در تاریخ تمدن اسلامی خواهد شد. در این میان در متون گیاه شناسی ایرانی اسلامی ریخت شناسی اندام برگ، معیار اصلی در توصیف و ایجاد تمایز میان گیاهان گوناگون بوده است. حال براین اساس در این مقاله، تاریخ توصیف ریخت شناسی اندام برگ در دانش گیاه شناسی ایران اسلامی از شکل گیری و شکوفایی تا ضعف و رکود و معیارهای مهم مورد توجه گیاه شناسان در بررسی و توصیف این اندام، بحث و بررسی شده است. مواد و روش ها: محدوده زمانی این تحقیق از قرن سوم تا هفتم هجری و محدوده مکانی نیز ایران فرهنگی است. روش تحقیق این پژوهش توصیفی- تحلیلی است. ابتدا دانشمندانی که در آثار خود جنبه ای از ریخت شناسی اندام برگ را مورد بررسی قرار داده اند، شناسایی شده اند و سپس اطلاعات موجود بر اساس دانش امروز تحلیل و دسته بندی شده است. بر اساس اطلاعات به دست آمده نیز این بازه زمانی به سه دوره شکل گیری، شکوفایی و رکود تقسیم شده است. نتیجه گیری: دانش ریخت شناسی اندام برگ در ایران اسلامی از قرن سوم هجری پس از تالیف کتاب النبات دینوری شکل گرفته و معیارهای توصیفی دینوری در کتاب الحاوی رازی مشهود است. این دانش در دوره شکوفایی در آثار شاخصی همچون القانون ابن سینا و الصیانه بیرونی به اوج خود رسیده است؛ اما پس از آن اطلاعات گیاه شناسی صرفا تکرار و تخلیص توصیفات پیشینیان است. با جمع بندی و تحلیل اطلاعات موجود در این متون می توان به لحاظ اندازه، برگ ها را در ابعاد: پهن، باریک، دراز، کوچک و بزرگ تقسیم کرد. از لحاظ شکل پهنک، برگ ها دارای پهنک های دایره ای، سپری، سوزنی، مستطیل، مثلثی و مرکب سه برگچه ای اند. حاشیه برگ ها نیز به انواع اره مانند، باریک، کنگره دار، تیز، شکافته شده (گشنیزی) و بر آمده تقسیم می شوند. سطح برگ ها نیز به انواع زبر و خشن، صاف، ترم، لزج، کرک دار (مزغب)، پرزدار (زئبر)، چرب (دسم)، خاردار و خط دار قابل تقسیم است. از لحاظ رنگ نیز برگ ها دارای انواع سبز، قرمز، زرد، خاکی، سفید و سیاه اند. پشت و روی برخی برگ ها نیز به دو رنگ مختلف است. آرایش قرار گیری برگ بر روی ساقه نیز به صورت متناوب، متقابل، پراکنده، پهن شده بر روی سطح زمین، نزدیک سطح زمین، چسبیده به ساقه، نوک ساقه و دور از هم است. از لحاظ بو نیز به بدیو و خوشبو تقسیم شده است.  

Keywords:

Botany , morphology , leaf , leaf size , leaf margin , leaf area , leaf color , leaf arrangement on the stem , گیاه شناسی , ریخت شناسی , برگ , اندازه برگ , پهنک برگ , حاشیه برگ , سطح برگ , رنگ برگ , آرایش برگ برروی ساقه.