پژوهشی در گاهنگاری و کارکرد قلعه گلی کاج قم

محوطه قلعه­ گلی کاج، واقع در ۵۰ کیلومتری شمال­ شرقی شهر قم، با حدود هفت هکتار وسعت، یکی از مهم ترین استقرارهای دوران تاریخی منطقه قم محسوب می­ شود. این محوطه که متشکل از دو بخش قلعه­ ی مرکزی و بقایای استقراری پیرامون آن است از منظر ویژگی­ های معماری و تکنیک­ های متنوع اجرای قوس، در مطالعات باستان­ شناسی و تاریخ معماری ایران از اهمیت ویژه ­ای برخوردار است. علی­رغم پژوهش­ های پراکنده ­ای که در مورد این محوطه صورت گرفته است، هنوز پرسش ­های متعددی در خصوص تاریخ­گذاری، کاربری و همچنین عوامل موثر در تکوین، توسعه و متروک شدن این مکان مطرح است. پژوهش حاضر بر آن است تا با بهره­ گیری از شواهد باستان­ شناختی حاصل از پیمایش سطحی محوطه و مطالعه­ ی منابع مکتوب تاریخی و جغرافیایی، به پرسش ­ها و ابهامات موجود پاسخ مناسبی دهد؛ بنابراین، روش مورد استفاده در این پژوهش، مبتنی بر تحلیل تاریخی و گردآوری اطلاعات بر پایه­ ی مطالعات میدانی و اسنادی است. بر اساس نتایج، قرارگیری قلعه­ گلی کاج، در کنار یکی از شاخه­ های فرعی جاده ابریشم (راه اصفهان به ری) و لزوم تامین امنیت جانی و مالی کاروان­ های تجاری، از جمله اصلی ­ترین عوامل شکل­گ یری و توسعه­ی  این محوطه بوده است. در حقیقت، هسته­ ی اولیه استقرار قلعه­ گلی در دوره­ ی اشکانی به صورت تاسیساتی مرتبط با راه ارتباطی پیرامون آن شکل گرفت و طی دوره­ی ساسانی، در نتیجه­ ی گسترش روابط بازرگانی، به یک شهرک آباد تبدیل گردید. با ورود اسلام به ایران و در پی رکود فعالیت ­های اقتصادی، سکونت در قلعه­ گلی نیز به مدت چندین سده از رونق افتاد؛ اما با روی کار آمدن سلجوقیان و توجه مجدد به امور بازرگانی، با بازسازی ساختارهای معماری قلعه ­گلی و احداث کاروانسرایی سنگی در جانب جنوب­ شرقی آن، این شهرک دوباره آباد گردید. استقرار سلجوقی قلعه­ گلی آخرین مرحله­ ی سکونت در آن نیست و به گواه مدارک باستان­ شناسی، در طول دوران ایلخانی و صفوی نیز مورد استفاده قرار گرفته است؛ لیکن هیچ­گاه به مانند گذشته شکوه و عظمت خود را بازنیافته است. سرانجام، با احداث راه ارتباطی جدید میان قم و تهران در سال ۱۳۰۰ ه. ق قلعه­ گلی نیز متروک گردید.

Keywords:

منطقه قم , قلعه گلی کاج , بررسی باستان شناختی , معماری اشکانی- ساسانی , راه اصفهان به ری