محمدابراهیم زارعی - دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه بوعلی سینا

استان کردستان در منطقه غرب ایران قرار دارد. موقعیت جغرافیایی این منطقه از دیرباز موجب شده است که مورد یورش همسایگان غربی ایران از جمله آشوری ها قرار گیرد. بنابراین، ساکنان منطقه برای مقابله و حفاظت در برابر دشمنان در دوره هایی از تاریخ زیستگاه هایی را ایجاد نمودند که از ساختاری دفاعی و استحکامی برخوردار باشد. با بررسی و مطالعه این­گونه زیستگاه ها می توان به ویژگی های فضایی کالبدی و سازمان های اجتماعی آن­ها دست یافت. یکی از این نمونه ها دژشهر حسن آباد در پنج کیلومتری غرب سنندج است که از آن برای مدت­زمانی طولانی استفاده شده است. استفاده از این زیستگاه پس از یورش مغول ها در تاریخ ایران توسط والیان محلی اردلان، حائز اهمیت است. در این نوشته سعی شده تا به موقعیت جغرافیایی و توجه در مکان یابی، شکل گیری، نوع معماری و ساختار شهری، کارکرد و اهمیت این دژشهر در منطقه پرداخته شود.بنابراین، پرسش های این پژوهش این گونه قابل طرح است که آیا کارکرد این دژشهر یک قلعه نظامی بوده است؟ دوم، آیا ساختار آن با توجه به شرایط جغرافیایی قابل­مقایسه با ساختار فضایی کالبدی شهری است؟ بررسی میدانی و بقایای آثار نشان­گر این است که این دژشهر یک قلعه صرفا نظامی نبوده و در زمان آبادی دارای کهندژ با تالارهای بزرگ، فضاهای مسجد و مدرسه و بافتی از خانه های مردم ساکن در آن بوده است. این دژشهر برای مدتی مرکز ایالت (استان) کردستان بوده است. در نتیجه توافق سلیمان خان والی اردلان و شاه صفی صفوی، دژشهر حسن آباد به همراه سه دژشهر دیگر به نام های زلم، مریوان و پالنگان تخریب و شهر سنندج به جای آن­ها به­عنوان مرکز ایالت کردستان در سال ۱۰۴۶ ه.ق. ساخته شده است.روش تحقیقدر این نوشته توصیفی تاریخی تحلیلی است که بر بنیاد بررسی میدانی و مطالعات متون تاریخ محلی و کتابخانه ای انجام پذیرفته است.    

دژ شهر, دوره صفوی, اردلان, استان کردستان