علم دولت در تمدن اسلامی از صدر اسلام تا تاسیس نخستین دولت جمهوری در ایران

تشکیل دولت و اندیشه ورزی در مورد آن از پدیده های تمدن انسانی است و یکی از مظاهر تمدن اسلامی،میراث فعالیت های ملل مسلمان در تاسیس دولت است، محققان خاورشناس مانند و بر المانی و بیکنانگلیسی و کاهن فرانسوی از پدیده دول اسلامی و تشکیلات و ساختار اداری آنها به عنوان عجایب شگفتقرون وسطی یاد کرده اند. تا دوره معاصر تمدن اسلامی شاهد برپایی حدود چهار صد دولت در محدودهجغرافیایی از اسپانیا تا چین است. این دول دارای ساختارهای تشکیلاتی مشترکی هستند که برایند دیوانسالاری ایرانی و اسلامی بر مبنای مقتضیات فرهنگ اداری بومی و محلی هر منطقه است. پیدایش اسلام باتاسیس ساختارهای سیاسی، نظامی، اقتصادی، اجتماعی و دینی دولت با تاسیس دولت- شهر مدینه شروعشد و در ادوار یازدهگانه تشکیلات اسلامی در قرون وسطی ادامه یافت. در دوره مدرن نقطه عطفتاسیسات اداری و دولت درتاریخ جهان و در اروپا با تاثیرات انقلاب فرانسه بر نهاد دولت و ساختارهایاداری ان و تشکیل دولت مدرن شروع شد و تاسیس دولت مدرن با تاخیر بسیار در بین الملل مسلمان، تادوره معاصر ادامه پیدا کرد اما بر اساس مواد تاریخی، علم دولت در تمدن اسلامی پیش از اروپا شناختهشده است و دارای واژگان و اصطلاحات تخصصی است. از این علم با نامهای علم مخزن، تراتیب الاداریه،النظم الاسلامیه، در متون تاریخی تشکیلات اسلامی یاد کرده اند، پژوهش به اثبات این فرضیه پرداخته استکه تداوم و پویایی و توسعه جوامع اسلامی تابع مستقیم تغییرات و توسعه تشکیلات در هر دوره از ادواردول اسلامی از دولت پیامبر خدا تا دوره معاصر بوده است. این دیدگاه با بررسی تشکیلات اداری دولمسلمان در کتاب تاریخ تشکیلات اسلامی ( ۱۳۸۹ ) و تقویم الدول الانسلامیه من دوله الرسول الیالجمهوریه الاسلامیه فی الایران (۱۳۹۷)، انجام گرفته است. توسعه تشکیلات و دولت در ادوار تمدناسلامی همواره با تولید اثاری مکتوب در تدوین مبانی نظری دولت و تشکیلات آن همراه بوده است کهاین آثار تا دوره معاصر در حوزه تشکیلات اسلامی قابل ملاحظه است. در دوره قاجار تاثیرات تشکیلاتی واداری انقلاب فرانسه در ساختار دولت در ایران به تدریج ظاهر شد و در دوره پهلوی اول و دوم بویژه درمجلس بیستم و بیست ویکم بود که تغییرات تشکیلاتی مناسب دولت مدرن وچهارچوب های ضروری درساختار دولت مدرن در مجلس به تصویب رسید، اما، برای نخستین بار با تاسیس دولت جمهوری اسلامیدر ایران است که ساختار دولت از شکل سنتی سلطنت به شکل جمهوری تغییر یافت. دوره مدرن بانظریات گوناگونانی در مورد دولت شروع شد و در گفتمان عصر حاضر ضمن بیان ضرورت تفکر فلسفیو اندیشه سیاسی در مورد دولت نظریه های دولت را به کثرت گرا و وحدت گرا تقسیم کرده اند با توجه بهحجم انبوه اندیشه ورزی مسلمین در مورد ماهیت و غایت دولت بویژه در قرون وسطی، آثار تمدن اسلامیدرعلم دولت را که همواره تاکید بر تطبیق دولت با ارزش های اخلاقی دارند، درذیل نظریه های کثرت گرادر مورد دولت ها قابل ارزیابی است. در اثار اسلامی به صورت تجریدی و انضامی به دولت پرداخته شدهاست. پژوهش حاضر تحریر مقاله تاریخ علم دولت و سیر تاریخی دولت پژوهی در تمدن اسلامی از آغازپیدایش تاکنون است که دردومین کنفرانس ملی دولت پژوهی دانشگاه فردوسی مشهد ( ۸-۷-اسفند ۱۳۹۷) در مجموعه مقالات کنفرانس ارایه شده است.

Keywords:

مجلس , وبر , مدینه دولت , دولت مدرن , تشکیلات اسلامی , اسلام , جمهوری , قاجار