رقیه واحددرآبادی - دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ/پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
صفورا برومند - استادیار تاریخ/پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

الحاد در علم کلام و فقه اسلامی به معنای انکار وجود خدای یگانه، نپذیرفتن دین حق، بازگشت از دین اسلام یا ارتکاب گناه در مسجد الحرام است. اما در طی تاریخ، طبقه حاکم و رهبران فرقه های مذهبی مکررا از اتهام به الحاد به مثابه دستاویزی برای حذف رقیبان و مخالفان استفاده کردند. در دوره سلجوقیان، مناسبات حکومت با دستگاه خلافت عباسی، که بر سر دعوی قیمومیت سیاسی و مذهبی بر سرزمین های اسلامی مبتنی بود، وارد مرحله متفاوتی شد که به تبع آن، بر نوع نگرش و مصادیق اتهام بر الحاد تاثیرگذار بود. در این پژوهش مصادیق اتهام به الحاد و ویژگی های شخصیتی و فکری متهمان به الحاد در دوره سلجوقیان بررسی شده است. نگارندگان درصدد پاسخ به این پرسش اند که «اتهام به الحاد بیش تر متاثر از شرایط سیاسی و اجتماعی بود یا از گرایشات و تعصبات دینی نشئت می گرفت؟» در این پژوهش، داده ها به روش کتاب خانه ای گردآوری و به شیوه توصیفی تحلیلی تجزیه و تحلیل شده است. نتیجه این پژوهش نشان می دهد که جهت گیری سیاسی حاکمیت، میزان وابستگی سلجوقیان به نهاد خلافت، تعصب دینی و مذهبی نظام حاکم و علما، فضای اجتماعی مذهبی، و به سخن دیگر، عوامل سیاسی و مذهبی توامان در ایراد اتهام الحاد به افراد، گروه ها، یا مکاتب فکری نقش مهمی داشته است.

الحاد, سلجوقیان, قرن پنجم هجری, ایران, عباسیان