امیر پیری - گروه گیاه پزشکی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه زابل
نجمه صاحب زاده - گروه گیاه پزشکی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه زابل
آرش زیبایی - گروه گیاه پزشکی، دانشکده علوم کشاورزی، دانشگاه رشت
عباس خانی - گروه گیاه پزشکی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه زابل

امروزه مبارزه با سرخرطومی­حنایی­خرما بعنوان آفت قرنطینه­ای و مخرب نخلستان­ها بدلیل تغذیه از قسمت­های داخلی تنه درخت، صرفا به مبارزه شیمیایی محدود گردیده که کاربرد بی­رویه آفت­کش­های مختلف مانند ایمیداکلوپراید باعث بروز مقاومت این حشره شده است. در این پژوهش اثر کشندگی ترکیبات سمی گیاهی شامل اسانس­سیر و متابولیت­های ثانویه­ی آن (دی­آلیل­دی­سولفاید، دی­آلیل­تری­سولفاید) و اسانس اکالیپتوس و متابولیت های­ثانویه آن (۱و۸-سینئول، آرومادندرن) بر فعالیت آنزیمی (استرازهای­عمومی، گلوتاتیون­اس-ترانسفراز، استیل­کولین­استراز) سرخرطومی حنایی خرما مطالعه و با ایمیداکلوپراید (فرم تجاری و ماده­تکنیکال) مقایسه شدند. حشرات بالغ (نر و ماده) از نخلستان های آلوده سراوان جمع­آوری و در آزمایشگاه (۳±۲۵ درجه سلسیوس، رطوبت نسبی ۵±۶۰ درصد و دوره نوری ۱۲:۱۲­ساعت تاریکی: روشنایی) پرورش یافتند. آزمایش­های زیست­سنجی روی لاروهای همسن (سن دوم) انجام شد. اثرات سمی تمام ترکیبات­سمی به طور جداگانه و در حالت­های اختلاط­دوگانه بررسی شدند. همچنین اثر حالت­های اختلاط­دوگانه و مقادیر LC۲۵ و LC۵۰ وضعیت انفرادی هر ترکیب سمی بر میزان فعالیت آنزیم­های اشاره شده در ۲۴ ساعت پس­از تیمار ارزیابی شد. مقادیر غلظت کشنده بیست­و­پنج درصد (LC۲۵) و غلظت کشنده پنجاه درصد (LC۵۰) برای اسانس سیر، دی­آلیل­دی­سولفاید، دی­آلیل­تری سولفاید به­ترتیب برابر با "۲۳/۹ و ۶۱/۲۳"، " ۳۳/۲ و ۶۴/۴"، " ۷۵/۲ و ۰۱/۵" میکرولیتر بر میلی­لیتر"؛ برای اسانس اکالیپتوس، ۱و۸-سینئول، آرومادندرن به­ترتیب برابر با "۴۶/۱۲ و ۴۱/۳۳"، "۲۶/۴ و ۸۳/۷" ، "۶۸/۳ و ۸۴/۷" میکرولیتر بر میلی­لیتر و برای فرم­تجاری و ماده­تکنیکال ایمیداکلوپراید به­ترتیب برابر با "۰۱۲/۰ و ۰۲۵/۰" و "۰۰۹/۰ و ۰۰۴/۰ میکرولیتر بر میلی­لیتر" تعیین شدند. اختلاط­دوگانه LC۵۰+LC۵۰ شامل "دی آلیل­تری­سولفاید+ ماده­تکنیکال ایمیداکلوپراید"،"دی­آلیل­تری­سولفاید+ آرومادندرن "، "دی­آلیل تری سولفاید+ ۱و۸-سینئول"،"دی­آلیل­دی­سولفاید+ ماده­تکنیکال ایمیداکلوپراید"،"دی­آلیل­دی­سولفاید+ آرومادندرن"، "دی­آلیل­دی­سولفاید+ ۱و۸-سینئول" اثرات هم­افزایی داشتند. نتایج، افزایش معنی­دار فعالیت استرازهای عمومی و گلوتاتیون­اس-ترانسفراز را در لاروهای تیمار شده با وضعیت انفرادی ترکیبات­سمی و حالت­های اختلاط دوگانه کاهش فعالیت گلوتاتیون­اس­ترنسفراز را سبب شدند. کاهش معنی­دار فعالیت استیل­کولین­استراز در همه تیمارها مشاهده شد. نتایج نشان داد که کمترین و بیشترین غلظت ترکیبات­سمی مورد­مطالعه برای ۵۰ درصد مهار آنزیم استیل­کولین­استراز با غلظت ۳۲۸/۰ میکرولیتر بر میلی­لیتر اختلاط دوگانه "دی آلیل­تری سولفاید+۱و۸-سینئول" و ۴۸۵/۴ میکرولیتر بر میلی­لیتر اسانس سیر بدست آمد. همچنین نتایج نشان داد که بیشترین (۳۰/۸۰ درصد) و کمترین (۵۰/۶ درصد) میزان مهار استیل­کولین­استراز به ترتیب توسط غلظت ۲ میکرولیتر بر میلی لیتر "دی­آلیل­تری­سولفاید+۱و۸-سینئول" و غلظت ۱/۰ میکرولیتر بر میلی لیتر "فرم تجاری ایمیداکلوپراید بدست آمد. علیرغم کنترل بهتر سرخرطومی­حنایی­خرما پس از تیمار با ایمیداکلوپرید در مقایسه با ترکیبات­سمی­گیاهی (اسانس­ها و متابولیت­های ثانویه)، مقاومت در برابر این آفت کش به دلیل قرار گرفتن در معرض طولانی­مدت به اثبات رسیده­است. بنابراین باتوجه نتایج اثرات هم­افزایی متابولیت­های ثانویه با هم یا حتی با ایمیداکلوپراید، کاهش فعالیت آنزیم­های سم­زدا و همچنین استیل­کولین­استراز مشاهده شد که بیانگر این نکته کلیدی است که آنزیم­ها قادر به حذف حالت­های اختلاط دوگانه از همولنف سرخرطومی­حنایی­خرما نبوده­اند، در نتیجه می­توانند در مدیریت این آفت نقش موثری ایفا نمایند. همچنین، برای افزایش کارایی متابولیت­های ثانویه نیاز است تا انواع فرمولاسیون­های آنها مانند نانوفرمولاسیون­ها جهت افزایش پایداری آنها در محیط مورد ارزیابی قرار گیرد. با توجه به کارآیی بالای حالت­های اختلاط­دوگانه ترکیبات­سمی بر فیزیولوژی سرخرطومی­حنایی­خرما، می­توان با آزمایش­های تکمیلی در سطح نخلستان­ها به امکان جایگزینی آنها با آفت­کش امیدوار بود.

آنزیم سم زدا, اختلاط دوگانه, حشره کش گیاهی, سمیت, هم افزایی