لاله فهندژ سعدی - کارشناسی ارشد ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد فسا

یکی از مهمترین دغدغه های عرفان اسلامی، توجه به شریعت است زیرا بدون عمل به دستورات شریعت، مقصود نهایی برای عارف حاصل نخواهد شد. نزاع همیشگی عرفا و متشرعین مبنی بر این که گاه عارفان از شریعت در می گذرند و مذهب و عرفان در زمینه های مختلفی با هم اختلاف و تعارض دارند، نکته ای است که ظاهر برخی ابیات حافظ نیز به آن دامن می زند. حافظ در بسیاری از ابیات دیوانش عناصری از مذهب را مورد طنز و تردید و انکار قرار داده است دلایل وجود تضادهای ظاهری بین مذهب و عرفان در دیوان حافظ موضوع این مقاله است.در این مقاله با هدف رسیدن به نظر و اعتقاد واقعی حافظ در زمینه مذهب و مذهب داری و اثبات عرفان عمیق او که هیچ گونه تضاد و تعارضی با مذهب ندارد، تضادهای موجود در دو دسته کلی به شرح زیر رفع گردیده اند: ابیاتی که مخاطب آن متشرعین متظاهر و ریاکار عصرند و حافظ از سر انتقاد و اعتراض و حتی لجبازی و تمسخر آنان چنان اظهار نظرهایی نموده است و دسته دیگر که حاوی نظرگاه درست و دقیق شاعر است و فقط در نگاه اول و در ظاهر آن ها، نکته ای منفی و متضاد استنباط می شود و حافظ با به کار بردن واژه ای در آن ابیات، خواننده اثرش را به غرض و مقصوداصلی خویش رهنمون می شود و نهایتا باید گفت که حافظ هیچ نظر کلی و قطعی و روشن و طنزآمیز در مورد انتقاد به عناصر مذهب نداشته و ندارد بلکه با مذهب داران ریاکار عصر در تعارض و تضاد است.

حافظ ، عرفان ، مذهب ، تضاد ، اعتراض ، عشق