لیلا فلاح

در آخرین صفحه های نسخه چاپ سنگی خمسه نظامی- که از سال ۱۲۶۴ ه. ق به جا مانده است و در کتابخانه ملی تهران نگهداری می شود- نگاره ای تحسین شدنی از میرزا علی قلی خویی، استاد چاپ سنگی دوره ناصری، وجود دارد. این نگاره که «چاپخانه» نام دارد، مراحل آماده کردن کتاب را از ابتدا تا آخرین مرحله که چاپ سنگی آن است، به طور مفصل نشان می دهد. این نگاره، از نظر ساختار بصری، بیان محتوایی و ترکیب بندی خطی، به نگاره «کاخ خورنق»، اثر کما ل الدین بهزاد (مکتب هرات، ۸۹۹ ه. ق) شباهت چشمگیری دارد. نگاره بهزاد نیز در نسخه خمسه نظامی که در موزه بریتانیا، در لندن نگهداری می شود، موجود است. هدف از تنظیم این مقاله، مطالعه تطبیقی ویژگی های بصری این دو نگاره از نظر ساختار های مشابه بصری، مضمونی، کارکردی و عناصر تجسمی است. فرض بر این است که مشابهت های بصری با آگاهی ایجاد شده و میرزا علی قلی خویی از ارزش و اعتبار نگاره کاخ خورنق آگاه بوده است. به همین دلیل، از آن تاسی جسته و ساختار کارش را با الهام از آن پایه گذاری کرده است. نکته قابل توجه در نگاره چاپخانه، لطایفی است که در ترکیب بندی و تصویرسازی شخصیت های آن به کار رفته است. به طور قطع، این نگاره با تکیه بر پشتوانه غنی سنت های کتاب آرایی و مصورسازی نسخه های خطی شکل گرفته است. در نگاه اول به این اثر، وی‍ژگی های نقاشی قاجار خودنمایی می کند. اما با کنکاش در ساختار بصری و با توجه به تاکیدی که نگاره چاپخانه بر رعایت اصولی مثل ریتم، توازن، حرکت و... دارد، می توان بین آن و نگاره کاخ خورنق مشابهت های فراوانی یافت.

چاپ سنگی, ساختار بصری, مطالعه تطبیقی, نگاره چاپخانه, نگاره کاخ خورنق