فرناز معصوم زاده - استادیار/ دانشگاه هنر اصفهان

نظریه دو قلم را در اواخر قرن بیستم میلادی پژوهشگران از رسالات نقاشی ایرانی قرن دهم ق. بیرون کشیدند. در این نظریه اصول و هنر نقاشی ایرانی (اسلیمی، ختایی، فرنگی، فصالی، واق، ابر، و گره) هم تراز با اصول خوش نویسی (ثلث، نسخ، محقق، ریحان، توقیع و رقاع) مطرح و نظام مند شده است. این هم ترازی این فرضیه را پیش می نهد که آثار نقاشی پیش از قرن دهم ق. هم چون خوش نویسی آن دوره، بایستی با رعایت اصول صورت گرفته باشد؛ به ویژه در کتیبه های نوشتاری هنرهای تزیینی که از دیدگاه نظریه دو قلم، پیوند هنر خط و نقاشی دیده می شود، چگونگی به کارگیری مجموعه این دو اصول قابل پیگیری است. در این مقاله، با هدف شناخت نظام مند کتیبه های نوشتاری ظروف فلزی، بر خطوطی که تلفیقی از خوش نویسی و نقوش سر و پیکره ای انسانی و گاه حیوانی است، تمرکز می شود؛ تا در پرتو نظریه دو قلم با فرض بر این که این نوع خط تلفیقی از اصل واق، و خط اشعار، فرعی از خطوط ثلث و محقق است، به دو پرسش پاسخ دهد؛ نخست این که، اصل واق در کتیبه های نوشتاری ظروف فلزی چگونه به کار رفته است؟ دوم این که، خط اشعار در کتیبه های نوشتاری ظروف فلزی چه شباهت ها و تفاوت هایی با اصل ثلث و اصل محقق دارد؟ پس به روش اسنادی مجموعه ای از اطلاعات و تصاویر را گردآوری کرده و به روش توصیفی- تحلیلی چنین نتیجه می گیرد که، در خطوط تزیینی مصور اصل واق با متمایل شدن به اصول اسلیمی، ختایی و گره، و هم چنین، خط اشعار با متمایل شدن به خطوط ثلث و کوفی گوناگون شده، و حروف تک ضخامتی و تحریرشده از ویژگی های منحصربه فرد آن است.

نظریه دو قلم, کتیبه های نوشتاری ظروف فلزی, فروع خط, خط اشعار, اصل واق