محمد کشاورز بیضایی - دکترای تاریخ ایران اسلامی دانشگاه تبریز

عیاران، از زمره گروه­های اجتماعی تاثیرگذار در تاریخ ایران به شمار می­روند. هجوم مغول و پیامدهای سیاسی و اجتماعی حاصل از آن، در سده­های هفتم و هشتم هجری، زمینه  فعالیت و کنش­گری عیاران را فراهم نمود و دامنه پاره­ی از ویژگی­ها، آموزه­ها و سنت­های اجتماعی و تاریخی آنان را به متون ادبی و عرفانی این دوره، از جمله دیوان حافظ، کشانید. نوع نگاه حافظ به این گروه اجتماعی و چگونگی تجلی ویژگی­ها و سنت­های اجتماعی آنان در شعر وی موضوع قابل­درنگی است که به آن پرداخته نشده­است. این جستار با روشی توصیفی­ تحلیلی درصدد پاسخ­گویی به این سوالات است که حافظ چه ویژگی­ها و آموزه­هایی از عیاران را در شعر خود وارد­نموده؟ و نوع نگاه وی به این گروه اجتماعی و میزان همپوشی آن با واقعیت­های اجتماعی و تاریخی چگونه­است؟ یافته­ها بیانگر آن است که حافظ با شناخت از شهرت و اثرگذاری عیاران در فعل و انفعالات سیاسی و اجتماعی گذشته و زمانه خود، به بازتولید پاره­ای از ویژگی­ها، سنت­ها و آموزه­های مثبت عیاران، از قبیل: شجاعت و بی­باکی، خوشباشی، زیرکی و چالاکی و برخی ویژگی­های نکوهیده و منفی آنان، نظیر: سنگدلی، شهرآشوبی، شب­روی و راهزنی در دیوانش مبادرت ورزیده­است. وی ازمنظری واقع­بینانه و به اشکالی مستقیم و غیرمستقیم، این گروه اجتماعی، ویژگی­ها و آموزه­های اجتماعی و فردی آنان را در خدمت غنابخشی به معماری و محتوای برخی از اشعارش قرارداده و با خلق مضامین عاشقانه، عارفانه، تعلیمی، نیز تصاویر، فضاهای حسی و ذهنی سحرانگیز و تازه از آن، به توفیقی کم­نظیر دست یافته­است.