علی حسین جلیلیان - استادیار، گروه زمین شناسی دانشگاه پیام نور، ایران

سازند نیریز دربر گیرنده کهن­ترین نهشته سنگ­های ژوراسیک منطقه فارس و آخرین واحد سنگ­چینه­ای گروه کازرون در حوضه زاگرس است. در این پژوهش رخساره­ها، محیط رسوبی و چینه­نگاری سکانسی برش الگوی این سازند به ستبرای ۲۳۳ متر در تاقدیس خانه­کت و کوه سورمه به ستبرای ۶۸ متر مورد مطالعه و مقایسه قرار گرفته­اند. یافته­های این پژوهش نشان داد سازند نیریز بیشتر از رخساره­های کربناته و شیل تشکیل شده است که در بخش میانی برش الگو با لایه­های کنگلومرای آهکی و ماسه­سنگ گلوکونیتی و در تاقدیس سورمه با ماسه­سنگ آهکی همراه است. شواهد موجود گواهی می­دهند که این مجموعه رسوبی کربناته­- ­آواری در زیرمحیط­های مختلف یک دریای کم ژرفا و محدود (اپیکانتیننتال) در جنوب راندگی اصلی زاگرس نهشته شده است. بخش زیرین سازند نیریز متشکل از دولومادستون و شیل با همراهانی از سنگ­های آهکی است که با نخستین پیشروی دریای ژوراسیک در خاور حوضه زاگرس در یک رمپ هموکلینال نهشته شده است. افزایش واردات آواری حاصل از فرسایش مناطق شمال خاوری حوضه به دلیل پایین بودن سطح آب دریاها در لیاس سبب گسترش دشت ساحلی و محدود شدن تولید کربنات در سکو شد. با این تغییر قابل توجه در رژیم رسوب­گذاری یک سامانه خلیج دهانه­ای متاثر از جریان­های کشندی در محدوده زاگرس بلند فعال شد که رخساره­های آواری میانه برش الگوی سازند نیریز محصول آن است. این واحد آواری در پوشش رسوبی مزوزوییک زاگرس منحصر به فرد است و با گسترش نهشته­های قاره­ای معادل سازند شمشک (ژوراسیک زیرین) در منطقه سنندج­-­ سیرجان ارتباط دارد. افزایش کربنات­های دریایی کم‎ژرفا همراه با آثار تبخیری­ها در بخش بالایی برش­های مختلف سازند نیریز نمایانگر پیشروی تدریجی دریا، کاهش واردات آواری و تثبیت دوباره شرایط سکویی به­ویژه محیط کشندی در آب وهوای خشک لیاس (سبخای ساحلی) است. تغییرات عمودی رخساره­ها نشان داد که توالی رسوبی سازند نیریز در منطقه فارس از یک سکانس رسوبی رده دوم (۵ تا ۵۰ میلیون سال) هم­ارز با بخش زیرین سوپرسکانس فرهاد (ژوراسیک زاگرس) تشکیل شده است. این سکانس به ­نوبه خود دو سکانس رده سوم (۵/۰ تا ۵ میلیون سال) را شامل می­شود که با ناپیوستگی نوع ۱ محدود شده و در اواسط لیاس (سینمورین­-­ پلینسباکین) پدید آمده­اند.

سازند نیریز, منطقه فارس, زاگرس خاوری, سوپرسکانس فرهاد