محمد حسنی - استادیار، گروه حسابداری و حسابرسی، دانشکده مدیریت، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
حمیده برخورداری - کارشناس ارشد، گروه حسابداری و حسابرسی، دانشکده مدیریت، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

هدف: در پژوهش حاضر، تاثیر تمرکز مالکیت نهادی بر رابطه بین استقلال هیئت‎مدیره و حق‎الزحمه خدمات حسابرسی بررسی شده است تا جایگاه دیدگاه‎های مبتنی بر عرضه و تقاضای خدمات حسابرسی و همچنین جایگاه فرضیه‎های اثر جانشینی (بین مالکیت و کنترل) و مکمل (ریسک سلب مالکیت) مشخص شود. روش: تحلیل‎های آماری پژوهش، بر اساس داده‎های استخراج شده از ۱۱۸ شرکت پذیرفته‎شده در بورس اوراق بهادار تهران، طی دوره زمانی ۶ ساله (۱۳۹۱ تا ۱۳۹۶) انجام شد که از ترکیب این داده‎ها، ۷۰۸ مشاهده شرکت سال فراهم آمد. برای آزمون فرضیه‎های پژوهش از مدل‎های رگرسیون چندمتغیره داده‎های ترکیبی و روش حداقل مربعات تعمیم یافته استفاده شده است. یافته ها: طبق نتایج به‎دست‎آمده، رابطه معنادار و مثبتی بین استقلال هیئت‎مدیره و حق‎الزحمه خدمات حسابرسی وجود دارد. افزون‎بر این، بین تمرکز مالکیت و حق‎الزحمه خدمات حسابرسی رابطه معنادار و منفی برقرار است. از طرفی، نتایج گویای تاثیر معنادار و منفی تمرکز مالکیت نهادی بر رابطه بین استقلال هیئت‎مدیره و حق‎الزحمه خدمات حسابرسی است. این روابط هم در سطوح بالای استقلال هیئت‎مدیره و هم در سطوح بالای تمرکز مالکیت تایید شدند. بر اساس شواهد، اندازه موسسه حسابرسی رابطه معناداری با حق‎الزحمه خدمات حسابرسی شرکت‎های نمونه ندارد. حق‎الزحمه خدمات حسابرسی شرکت‎ها با اندازه، نسبت بدهی، نسبت حساب‎های دریافتنی و موجودی‎ها و اظهارنظر حسابرس رابطه معنادار و مثبتی برقرار می‎کند؛ اما رابطه بین حق‎الزحمه خدمات حسابرسی شرکت‎ها با نسبت جاری و بازده دارایی‎ها معنادار و منفی است. نتیجه گیری: رابطه معنادار مثبت بین استقلال هیئت‎مدیره و حق‎الزحمه خدمات حسابرسی، با دیدگاه مبتنی بر تقاضای خدمات حسابرسی و رویکرد مکمل انطباق دارد. رابطه معنادار منفی بین تمرکز مالکیت و حق‎الزحمه خدمات حسابرسی با دیدگاه مبتنی بر عرضه خدمات حسابرسی و رویکرد جانشینی منطبق است و تاثیر معنادار و منفی تمرکز مالکیت نهادی بر رابطه بین استقلال هیئت‎مدیره و حق‎الزحمه خدمات حسابرسی نیز، با دیدگاه اثر جانشینی بالقوه بین مالکیت و کنترل‎ انطباق دارد. 

حق‎الزحمه خدمات حسابرسی, استقلال هیئت‎مدیره, تمرکز مالکیت نهادی, دیدگاه‎های مبتنی بر عرضه و تقاضای خدمات حسابرسی, رویکرد اثر جانشینی بین مالکیت و کنترل, رویکرد اثر ریسک سلب مالکیت