بررسی و تبیین علل عدم موفقیت در عقد قرارداد ، تشکیل تشکلهای بهره برداری و تبیین و ارائه راهکارهای عملی ممکن در واحد عمرانی یک و چهار شبکه آبیاری و زهکشی زرینه رود در استان آذربایجان غربی
This Research With 893 Page And PDF Format Ready To Download
- من نویسنده این مقاله هستم
استخراج به نرم افزارهای پژوهشی:
Abstract:
ایران کشوری است خشک و آب عامل محدود کننده توسعه کشاورزی در اغلب نقاط کشور می باشد. مهمترین مساله در مدیریت منابع آب در کشور در حال حاضر برقراری ارتباط بین عرضه و تقاضای آب می باشد. از آنجا که عرضه آب همیشه محدود بوده و مقدار تقاضا نیز با افزایش جمعیت و بهبود سطح زندگی دایما بالا می رود، برنامه ریزی در جهت استفاده بهینه از منابع آب دارای اهمیت ویژه ای می باشد. نظر به اینکه بیش از ۹۰ درصد آب استحصالی در بخش کشاورزی به مصرف می رسد ضرورت استفاده از مکانیزم ها و روشهایی جهت بهبود مدیریت بهره برداری از منابع آب در این بخش بیشتر احساس می شود(احسانی ۱۳۸۵). آنچه مسلم است کشورهایی که در ناحیه خشک و نیمه خشک قرار دارند و یا از کمبود آب رنج می برند می بایست راهبرد خاصی در جهت استفاده صحیح و مطلوب از آن داشته باشند و با مدیریت صحیح بر مشکل آب فایق آیند. در حال حاضر ۸۳ میلیارد متر مکعب آب(۹۳ درصد کل منابع آبی) به بخش کشاورزی اختصاص دارد. علاوه بر محدودیت منابع آب و توزیع مکانی نامناسب آب در پهنه جغرافیایی کشور، متاسفانه بهره وری و کارایی استفاده از این منبع بسیار پایین است به طوری که راندمان آبیاری در بخش کشاورزی حدود ۳۲ درصد می باشد(کمیته ملی وآبیاری و زهکشی نشریه شماره۱۰۱). تجزیه و تحلیل شاخصهای مصرف آب در بخش کشاورزی نشان دهنده تلفات زیاد آب در این بخش می باشد که قسمتی از آن اجتناب ناپذیر بوده ولی قسمت زیادی از آن را می توان با مدیریت صحیح و کارآمد اصلاح نمود. مطالعات انجام گرفته نشان می دهد که پایین بودن عملکرد شبکه های آبرسانی و زهکشی تا حد زیادی معلول مدیریت ضعیف بهره برداری و نگهداری این گونه شبکه هاست که خود مانعی در تحقق عدالت توزیع و مصرف آب می باشد. تامین مطمئن آب و تحویل حجمی آن با ابزارهای مناسب به زارعین در زمان و مکان مناسب سبب افزایش درآمد زارعین مناطق مورد نظر می شود و در نتیجه زارعین انگیزه کافی برای مشارکت بیشتر در تامین هزینه های بهره برداری و نگهداری خواهند داشت(حیدریان ۱۳۸۴). همچنین افزایش سریع هزینه های احداث پروژ های آبیاری و ناتوانی بخش دولتی در تامین هزینه های سرمایه گذاری و نگهداری از تاسیسات آبی توجه برنامه ریزان را به امکان بهبود عملکرد سیستم های آبیاری موجود معطوف داشته و لزوم افزایش نقش بهره برداران را مطرح ساخته است. از آنجا که تدوین نظام بهره برداری منابع و مصرف آب جز با تفکر، نگرش و برنامه ریزی سیستمی و استفاده از دانش بومی و تشریک مساعی جوامع محلی امکان پذیر نمی باشد، سوق دادن سرمایه گذاری ها از منابع دولتی به غیر دولتی و سپردن کار مردم به تشکل های مردمی ضرورت یافته و امروزه یکی از رویکردهای انتقال و توزیع آب کشاورزی در ایران است. در این راستا تشکیلاتی تحت عنوان تشکل های آب بران ایجاد شده است(حیدریان ۱۳۸۲). در ایران در چند دهه اخیر دولت ها در بیشتر مواقع بر توسعه منابع آبی تاکید داشته اند ولی نسبت به ایجاد و توسعه شبکه های آبیاری توجه چندانی نشده است. علاوه بر این در زمینهای تحت پوشش شبکه های آبیاری به موضوع مدیریت بهره برداری و نگهداری شبکه ها و امکان مشارکت کشاورزان بی توجه بوده است. نتیجه این امر کاهش راندمان آب به حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد و کاهش بازده سرمایه گذاری در توسعه منابع آبی بوده است(نجفی ۱۳۷۸). به اعتقاد اکثرکارشناسان پایین بودن راندمان آبیاری در کشورهای در حال توسعه به علت عدم مشارکت واقعی بهره برداران در امر تصمیم گیری، اجرا، مدیریت و نگهداری از شبکه های آبیاری است. سیاست مشارکت بهره برداران در مراحل اجرایی شبکه های آبیاری از اواخر دهه ۸۰ میلادی عمدتا به لحاظ ناتوانی سازمان های دولتی مسئول در امر ساماندهی بخش آب و نیز عدم تامین هزینه های نگهداری و بهره برداری این شبکه ها مورد توجه خاص قرار گرفته و بیش از ۲۰ کشور جهان سیاست ایجاد انگیزه و تشویق بهره برداران برای مشارکت در احداث شبکه ها اتخاذ شده است(خدری ۱۳۸۳). آنچه بیشتر متصدیان شبکه های آبیاری را به مدیریت تشکلهای آببران متمایل می نماید، بحث اقتصادی و تعدیل نیروی انسانی در شرکتهای بهره برداری می باشد. همکاری تشکل های آب بران در مدیریت شبکه های آبیاری باعث کاهش پرسنل و همچنین هزینه های بهره برداری و نگهداری می گردد. مدیریت تشکل ها در شبکه های آبیاری با توجه به حضوردایم ایشان در محل، راندمان آبیاری بهتر و بهبود انتقال و توزیع آب را در شبکه های آبیاری به دنبال دارد. در واقع انتقال مدیریت را بایستی به عنوان یک فرایند ظرفیت سازی دانست که چامعه محلی را قادر می سازد، برای توسعه برنامه ریزی و مدیریت بهره برداری، مسئولیت های بیشتری را بپذیرد(کمیته ملی آبیاری و زهکشی ۱۳۷۷).
پیش گفتار Research
معرفی موضوع
علاقه و تمایل برای انتقال مدیریت آبیاری از تشکیلات دولتی به بخش خصوصی و تشکل های آب بران در سراسر جهان روز به روز افزایش می یابد تا بدانجا که در بیشتر کشورهای آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین به یک سیاست ملی تبدیل شده است. در این راستا تلاش کارشناسان و صاحب نظران، به منظور یافتن راهکارهای مناسب برای حضور گسترده و همه جانبه مردم روستاها و جوامع محلی در مدیریت نگهداری و بهره برداری از شبکه های آبیاری و زهکشی در سراسر جهان بی وقفه ادامه دارد. بنابراین امروزه دیگر، مباحث مطرح شده توسط کارشناسان، در مورد ضرورت واگذاری مدیریت منابع به کشاورزان نیست، بلکه چگونگی واگذاری مدیریت مطرح است. آنچه مهم است آن است که مدیران و مسئولان دولتی با اصول و مبانی نظری و روشهای مشارکت، مفهوم توسعه پایدار، مسایل و مشکلات و مکانیسم های مناسب برای حل مشکلات، به درستی آشنا شوند و با استفاده از روش های مناسب و به کمک کارشناسان، تسهیلگران و مدافعان روش های مشارکت، زمینه حضور و مشارکت فعال روستاییان و مردم جوامع محلی را در تصمیم گیری، مسئولیت پذیری، برنامه ریزی، طراحی و اجرا، مدیریت نگهداری و بهره برداری، پایش و ارزشیابی طرح ها و پروژه های اجرا شده، فراهم آورند(کهریزی ۱۳۸۰). توجه به مسایل اجتماعی و فرهنگی و سایر مسایل دخیل و ریشه یابی مشکلات با دید وسیع تر و لحاظ جوانب مساله می تواند ما را در تصمیم گیری و انتخاب راه حل کمک شایانی نماید. ایجاد انگیزه در زراعین و مشترکین جهت قانونمند نمودن توزیع و تحویل آب همچنین افزایش درآمد شبکه نیازمند بررسی و اصلاح ساختار فرهنگی و اجتماعی دارد که در طول دوره بهره برداری از شبکه به سمت بی توجهی و عدم اعتماد زارعین و پایبند بودن به ساختار های سنتی در شبکه پیش رفته لذا ریشه یابی انگیزه ها، نیازها و علت و معلول ها در تشویق مشترکین جهت عقد قرارداد آب نیازمند ارزیابی و نظر سنجی وسیع در سطح شبکه و حتی شهرستان دارد و جهت تصمیم گیری صحیح و جلوگیری از پایمال شدن حقوق سایر کشاورزان رسیدن به راه حل مسالمت آمیز با گزینه های تشویقی در جهت خواسته های مشترکین و توجه به امر خصوصی سازی و ایجاد تشکل های آب بران با حمایتهای فنی از طرف شرکت می تواند باعث حرکت در جهت اعتماد سازی و حفظ ساختار شبکه برای پیشبرد اهداف بلند مدت باشد.
در تحقیق حاضر به بررسی و تبیین دلایل عدم موفقیت در عقد قرارداد بین کشاورزان و شرکت بهره برداری برای تحویل آب و وصول آب بها، تحویل حجمی آب، عدم تمکین زارعین به حاکمیت دولت در شبکه ها و مهمتر از همه عدم موفقیت در تشکیل تشکل های بهره برداری و تعاونی های آب بران در دو واحد عمرانی ۱ و ۴ شبکه آبیاری و زهکشی زرینه رود شهرستان میاندوآب پرداخته شده است. نتایج حاصل می تواند در جهت پیشبرد اهداف دولت، حل مسالمت آمیز مشکلات و رضایت کشاورزان گردد. آمار و اطلاعات مورد نیاز از طریق مصاحبه و تکمیل پرسشنامه، با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی دو مرحله ای، به دست آمد. در این مطالعه پرسشنامه ها در چهار سطح کشاورزان، عوامل شرکت بهره برداری و امور آب، مسئولین و مقامات سیاسی و معتمدین و شوراهای اسلامی طرح گردیده است. پس از تعیین روایی و اعتبار، پرسشنامه ها توزیع شده و بر اساس جوابها اقدام به تحلیل شده و علل عدم موفقیت ایجاد تشکل های آب بران بررسی شده و راهکارهای مناسب ارایه می شود. پس از طراحی پرسشنامه بر اساس هدف و فرضیات تحقیق، پرسشنامه در اختیار اساتید دانشگاهی و تعدادی از صاحبنظران ترویج در مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان میاندوآب، سازمان آب منطقه ای آذربایجان غربی و کارشناسان فنی امور آب و مدیریت جهاد کشاورزی میاندوآب، سازمان آب منطقه ای و سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی قرار داده شد و پس از جمع آوری نتایج ایشان اصلاحات لازم انجام گردید. برای سنجش پایایی پرسشنامه ها از روش اندازه گیری ضریب کرونباخ آلفا در نرم افزار SPSS استفاده شد. پس از توزیع پرسشنامه ها و طبقه بندی آنها با روشهای آماری فیشر و مان ویت نی فرضهای تحقیق مورد آزمون قرار گرفته و روابط کلی و مورد نیاز با روشهای رگرسیون خطی و چند گانه و تحلیل مسیر تخمین زده شد. برای توصیف کمی چگونگی توزیع ویژگیهای معین در بین گروهی از افراد جامعه از روشهای آمار توصیفی(شاخص های گرایش به مرکز و شاخص های پراکندگی) و برای بررسی روابط بین متغیرها از آمار تحلیلی و استنباطی(آزمون های مان ویت نی، تحلیل واریانس، تحلیل رگرسیونی و تحلیل مسیر) استفاده می شود. این پرسشنامه ها به گونه ای طراحی شده است که نتایج حاصل از تفسیر و تجزیه آماری آنها می تواند موارد زیر را روشن کند:
· ریشه ها و مشکلات اجتماعی و فرهنگی در عدم عقد قرارداد
· ریشه ها و مشکلات مالی در عدم عقد قرارداد
· دلایل نارضایتی کشاورزان از مسئولین اداری و سیاسی در رابطه با بحث آب
· دلایل نارضایتی کشاورزان از کارشناسان مربوط در بخش آب
· دلایل عدم اعتماد زارعین نسبت به عقد قرارداد
· راه های حمایتی ارگانهای دولتی در حل مشکل
· راهکارهای انگیزشی مناسب برای تشکیل تعاونی های آب بران
· را ههای انگیزشی و تشویقی مناسب برای عقد قرارداد آب
· راهکار مناسب برای تحویل حجمی آب
- منطقه مورد مطالعه
شبکه آبیاری و زهکشی دشت میاندوآب در استان آذربایجان غربی در شمال غربی ایران بین'۵۰ º۳۶ تا '۱۵ º۳۷ عرض شمالی و '۵۰ º۴۵ تا '۱۵ º۴۶ طول شرقی قرار گرفته است. عمده ترین منبع آب های سطحی دشت، حاصل از جریان رودخانه های زرینه رود و سیمینه رود می باشد که بیست هزار هکتار آن به دلیل باتلاقی بودن و داشتن سطح تراز آب برابر با سطح دریاچه ارومیه قابل استفاده نمی باشد. شصت هزار هکتار آن با اجرای طرح شبکه آبیاری و زهکشی قابل استفاده خواهد بود و باقی اراضی در محدوده طرح ها و مناطق مسکونی واقع شده است. پتانسیل آب سطحی دشت میاندواب ۲/۲ میلیارد متر مکعب و پتانسیل آب زیرزمینی آن ۴۰ میلیون متر مکعب می باشد. از نظر شرایط فعلی بهره برداری از آب و خاک، اراضی تحت پوشش آب سطحی از طریق کانالهای احداثی در حدود ۳۹۰۰۰ هکتار می باشد. تعداد روستاهای موجود در محدوده شبکه ۷۷ روستا با جمعیت ۱۰۴۰۰۰ نفر و تعداد مشترکین دارای اراضی و حقابه ۲۲۰۰۰ نفر می باشد. شبکه اصلی آبیاری به مجموعه کانالهای آبیاری گفته می شود که از سال ۱۳۵۵ در دست بهره برداری می باشد. این کانالها نقش انتقال آب از سد نوروزلو تا مزارع را بر عهده داشته و آخرین آبگیر ساخته شده بر روی آنها آب را به قطعات زراعی به وسعت تقریبی ۵۰۰ تا ۱۴۰۰ هکتار به نام مزرعه تحویل می دهد و مشتمل بر کانالهای اصلی، درجه یک، کانالهای درجه دو و کانالهای جانبی یا آبرسان می باشد(مهندسین مهاب قدس ۱۳۸۱). کانال اصلی آب را از دهانه آبگیر خروجی سد انحرافی تحویل گرفته و تا محل تحویل به کانالهای درجه یک انتقال می دهد. در شبکه آبیاری زرینه رود آب از خروجی های سد انحرافی نوروزلو در ساحل چپ به کانال اصلی[۱](M.C) به طول ۵/۱۳ کیلومتر و در ساحل راست به کانال اصلی به نام کانال درجه یک بالا دست[۲] (U.R.B.P.C)به طول ۱۰۵/۱۵ کیلومتر تحویل می گردد. کانال اصلی سمت چپ وظیفه تحویل آب به کانالهای درجه یک منطقه مرکزی(محدوده واحدهای عمرانی ۶ و ۷) و درجه یک ساحل چپ(محدوده واحدهای عمرانی ۲، ۵، ۴-۹ و ۵-۹) و کانال اصلی سمت راست وظیفه تحویل آب به کانال درجه یک سمت راست(محدوده واحدهای عمرانی ۱، ۳، ۴ و ۱-۹ تا ۳-۹) را بر عهده دارند. شبکه اصلی زهکشی شامل زهکشهای عمده ای است که همزمان با احداث شبکه اصلی آبیاری یا پس از آن ساخته شده اند. نقش اصلی این زهکشها جمع آوری رواناب سطحی مزارع، جریانهای حوزه های بالادست، زهاب منطقه، هرز آب کانالها و تخلیه آنها در یک مسیل طبیعی و یا مناطقی خارج از محدوده مزارع می باشد. زهکشهای L، R، M، N، CH، L.S.M.D، L.S.P.D، G، H۶۷LD، H۶۹LD، C، H۳۷LD و زهکش حیران تپه رش شبکه اصلی زهکشی دشت میاندوآب را تشکیل می دهند[۲۹]. به منظور سهولت در امر مدیریت شبکه آبیاری و زهکشی در منطقه طرح زرینه رود محدوده طرح به ۹ واحد بزرگ که مساحت آنها بین ۵۰۰۰ تا ۱۵۰۰۰ هکتار است تقسیم شده که مجموعه ای از مزارع را در بر می گیرد حدود این واحدها را اغلب کانالهای اصلی و درجه ۲ آبیاری، زهکشهای اصلی و در مواردی جاده های اصلی تعیین می کنند(همان منبع). سیمای کلی شبکه آبیاری و زهکشی زرینه رود در شکل ۱ آمده است. واحد های عمرانی مورد مطالعه در این تحقیق شامل واحد های عمرانی شماره ۱ و ۴ می باشد. واحد عمرانی شماره ۱ در ساحل راست رودخانه زرینه رود قرار گرفته است و از سمت شمال به کانال درجه دوم ساحل راست(R.S) و از شرق به کانال اصلی و درجه یک سمت راست(UR.P-R.P) و از جنوب و غرب به رودخانه زرینه رود منتهی می شود و شامل ۸ مزرعه است که به شماره های ۴۰، ۴۱، ۴۲، ۴۳، ۴۵، ۵۶، ۵۸ و ۶۱ مشخص شده اند. مزارع ۴۰ الی ۴۵ از کانالR.P آبگیری می کنند و بقیه مزارع از کانال R.S آبگیری می نمایند(همان منبع).
فهرست مطالب Research
Authors