محمدعلی چلونگر - استاد گروه تاریخ، دانشگاه اصفهان
فرشته بوسعیدی - دانشجوی دکتری تاریخ تشیع دانشگاه اصفهان
اصغر منتظرالقائم - استاد گروه تاریخ، دانشگاه اصفهان

نویسندگان مسلمان از قرون اولیه، در کنار تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، جنبه اقتصادی و مالی حکومت اسلامی را مورد توجه قرار ­دادند و تک­نگاری های بسیاری را با موضوعات اقتصادی و مالی تحت عناوینی همچون: اموال، جزیه، صنایع، زکات، خمس، اوزان و مقادیر و اسعار (نرخ ها) و مانند آن را تدوین نمودند. از شاخه­های فرعی مالیه­نگاری­ به غیر­ از خمس، زکات و یا جزیه، تدوین آثار در ابواب دینار و درهم، بازار، خراج و اقطاع می باشد. فتوحات و مسائل پیش رو، نیازهای تقنینی و سیاسی حکومت اسلامی و علم الاخبار و خبرنگاری، به عنوان سه عامل اصلی باعث توجه نویسندگان به تدوین ­آثار در ابواب دینار و درهم، بازار، خراج و اقطاع بوده است. جنبه سیاسی و حکومتی بودن ابواب دینار و درهم، بازار، خراج و اقطاع، بیشترین تاثیر را بر رویکرد، هدف، جایگاه و گرایش های مذهبی نویسندگان و جغرافیای تاریخی و تعدد آثار خراجی داشته است؛ چرا که خراج، به عنوان یکی از مهم ترین منابع مالی دولت اسلامی مطرح بوده است. با توجه به اینکه چهار موضوع مالی فوق، از جمله امور دیوانی بوده که تحت کنترل و تسلط حاکمیت وقت قرار داشته، ما در این پژوهش برآنیم تا با روش توصیفی تحلیلی، استفاده از منابع اولیه و از طریق مطالعه کتابخانه­ای، با بررسی آثار به نگارش درآمده در این ابواب، به بررسی موضوع و گونه­های مالیه نگاری (دینار و درهم، بازار، خراج و اقطاع) در چهار سده نخست هجری بپردازیم.

سیاست, مالیه نگاری, دینار و درهم, بازار, خراج, اقطاع