آزاده اسلامی - دانش آموخته دکتری ادبیات عرفانی، دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین
محمدحسن حسن زاده نیری - دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی

تصور و تصویر خداوند در ذهن هر متفکر و هنرمند دینداری، بخش مهمی از جهان ­بینی اوست. این تصور از خداوند، مبنای چگونگی رابطه انسان با خدا، خودش، جهان و سایر انسان­ها را تشکیل می­دهد. تشبیه، ابزار مناسبی برای بیرون کشیدن جنبه­ های پنهان این تصور و تصویر است. این پژوهش در پی آن است که تشبیه ­های به ­کاررفته درباره خداوند را در سه دفتر نخست مثنوی بررسی کند و زوایای پنهان دیگری را از تصور خدا در ذهن مولوی روشن سازد. برای بررسی و برداشت دقیق­تر تصور خداوند در مثنوی، تشبیه ­های مربوطه از منظر وجه ­شبه با اسماء و صفات خداوند تطبیق داده شده ­اند. هرکدام از تشبیهات مربوط به خداوند در مثنوی به اسم یا اسمائی از خدا اشاره دارد. این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی سامان یافته و نشان داده مولوی با ابزار تشبیه توانسته است، تصاویری برای مخاطب خلق کند که به اسماء و صفات الهی اشاره دارند. مولوی در تشبیهات خود، بیشتر از عناصر طبیعت و تصاویر زیبا استفاده کرده است. وجه ­شبه­ هایی نیز که میان مشبه (خدا و یا صفات او) با مشبه­ به وجود دارد متناسب و هماهنگ با اسماء جمالی خداوند است. این نکته نشان­ دهنده تصور خدایی مهربان در اندیشه مولوی است. همچنین، این پژوهش نشان می­دهد که می­توان تشبیهات مربوط به خداوند را در مثنوی، از منظر اشاره به اسماء الهی به سه دسته تقسیم کرد: تشبیه­ هایی که با نشان دادن یک تصویر به یک اسم، به دو اسم یا به سه اسم از اسماء الهی اشاره دارند.  

مثنوی, تشبیه, اسماء الهی, صفات الهی